Tibbiy pedagogik nazorat o`tkazishda qo`llaniladigan funktsional sinamalar.
Tibbiy pedagogik nazorat o`tkazishda qo`llaniladigan funktsional sinamalar. Jismoniy mashqlarning sportchi organizmiga va tayyor-garlik darajasiga ta`sirini har xil funktsional sinamalar yordamida aniqlash mumkin.
Qo`shimcha yuklamalar berish sinamalari.
Qo`shimcha yuklamalar berishda har qaysi funktsional sinama (20 marta o`tirib turish, bir joyda 15 sek davomida maksimal tempda yugurish) qo`llanishi mumkin. Bu sinamalar o`tkazishda faqat bitta talab bor – yuklamalar miqdori to`g’ri bo`lishi kerak. Qo`shimcha jismoniy yuklamalar ko`pincha treni-rovkalar oldidan bajariladi va trenirovkalardan 10-20 minut o`tgach. Sinamaga bo`lgan javob reaktsiyalar pul`s va arterial qon bosim o`zgarishi va tiklanishiga asoslanib baholanadi.
Qo`shimcha yuklama berish testiga bo`lgan javob reaktsiyalarning uchta varianti ajratiladi.
Birinchi varianti: trenirovkadan oldingi qo`shimcha yuklamaga bo`lgan javob riaktsiyasi trenirovkadan keyin o`tkazilagn qo`shimcha yuklamaga javobriaktsiyasidan kam farqlanishi bilan xarakterlanadi. Faqat pul`s va arterial qon bosim tiklanish davrida o`zgarish mumkin. Umuman olganda, bunday javob reaktsiyasi sportchining jismoniy mashqlardan keyin funktsional holati o`zgarmaganligini ifodalaydi.
Qo`shimcha yuklamaga javob riaktsiyasini ikkinchi varianti sportchilarni funktsional holatining yomonlashishini ifoda-laydi. Trenirovkadan keyin qo`shimcha yuklamaga bo`lgan pul`sning javob reaktsiyasiga nisbatan ancha o`zgaradi, arterial qon bosim esa uncha o`zgarmaydi (qaychi fenomeni). Pul`s arterial qon bosimning tiklanish davri cho`ziladi. Bunday javob riaktsiyasi shug’ullanuvchining tayyorgarligi past bo`lsa, haddan tashqari katta jismoniy mashqdan so`ng o`ta charchash holida ro`y berishi mumkin.
Uchinchi variantda qo`shimcha yuklamaga moslanish yana ham yomonlashadi. Chidamlilik sifatini rivojlantiruvchi sport turlariga gipotonik va distonik javob reaktsiyalar ro`y beradi. Tezkor kuch sifatlarini rivojlantiruvchi sport turlari esa gipertonik, gipotonik, distonik riaktsiyalar ro`y beradi. Tiklanish davrlari ancha cho`ziladi. Bunday javob reaktsiya sportchi funktsional holatini yomonlashganligi ifodalaydi. Sababi – tayyorgarligi etarli darajada emas. Shiddatli mashq bajarishda ro`y bergan uchta charchash holati deb baholanadi.
Qo`shimcha yuklama berish funktsional sinamalardan biri trend – analizdir.
TREND – ANALIZ: Tinch holatdagi, tiklanish davrining 1- va 3 – minutlardagi pul’slar hajmining uchdan bir qismi. Trenirovkadan oldingi va keyingi Trendlarning ayirmasi asosida trenirovka davrida olingan mashqlarning ta`sirotini aniqlashga imkon beradi.
Sinamani o`tkazish uslubi: Trenirovkadan yoki darsdan oldin tekshiriluvchining tinch holatda 10 sek davomida pul’si sanaladi (f o). Bundan keyin 40 sm bosqichga 1 min davomida 30 marta chiqib tushish mashqi bajariladi. Mashq tugagach, shu zaxoti tiklanish davrining birinchi minutasining boshida 10 sek davomida (f 1) va tiklanish davrining 3-minutining boshidan 10 sek davomida (f 3) pul’s sanaladi. Olingan natijalarni bir-biriga qo`shib hajmi 3ga bo`linadi – bu uch pul’sning trendi deb aytiladi.
То = fo + f1 + f3
3
Bundan keyin har kundagi trenirovka o`tkaziladi. Trenirovkadan 5-10 min o`tgandan keyin 10 sekund davomida pul’s sanaladi (fo) va 1 minut davomida yana 30 marta 40 sm bosqichga chiqib tushish mashqi bajariladi. Mashq tugagach, shu zahoti tiklanish davrining 1-minuti boshidan 10 sek davomida pul’s sanaladi (f 1).
Olingan natijalarni bir-biriga qo`shib haj uchga bo`linadi, bu ham 3 pul’sning trendi deb aytiladi.
То = fo + f1 + f3
3
Trenirovka mobaynida olingan yuklamani baholash uchun Trend To dan Trend Tfo ni ayirish kerak. Olingan ayirma trenirovka davrida olingan jismoniy mashqning ta`sirini aniqlaydi.
NMT (yuklama miqdorining ta`siri) = To – Tfo
BAHOLASH:
Ayirma 0 – 1,0 bo`lsa olingan yuklamaning miqdori juda
1,1 – 2,0 bo`lsa, olingan yuklamaning miqdori kam
2,1 – 4,0 bo`lsa, olingan yuklamaning miqdori o`rtacha
4,1 – 6,0 bo`lsa, olingan yuklamaning miqdori o`rtacha 6,0 dan ko`p bo`lsa – haddan tashqari katta.
Maxsus tayyorgarlikni baholash uchun TPN da sportchi-larning organ va sistemalarni spetsifik (maxsus) ish bajarishga moslanishini aniqlovchi testlar qo`llaniladi.
Eng keng tarqalgan testlar – takroriy maxsus yuklamalar beruvchi testlar. Takroriy yuklamalar berish testlar jadvalida ko`rsatilgan. Mashqlar bajarishdan oldin tinch holatda, o`tirgan holda tekshirishuvchining pul’si, arterial qon bosimi, nafas olish chastotasi aniqlanadi. Tibbiy pedagogik nazorat o`tkazishda qo`llaniladigan funktsional sinamalar.
Razminkadan keyin birinchi mashq bajariladi, mashq tugagach pul’s, arterial qon bosim va nafas olish chastotasi yana aniqlanadi. Har tekshiruvdan so`ng sportchi yana mashqlarni takrorlaydi.
Takroriy mashqlar bajarish testlarni sport natijalarini va mashqlarga moslanishni solishtirib vrach va trener birgalikda shug’ullanuvchining tayyorgarlik darajasini baholaydi. Sport natijalari vaqt ko`rsatkichlari va maxsus ish bajarish ko`rsat-kichlarini solishtirish asosida baholanadi.
Mashqlarga moslanishini pul’s, nafas olish chastotasi, arterial qon bosimning o`zgarishlariga va tiklanish davriga asoslanib baholanadi. Moslanish yaxshi darajada bo`lsa, normotonik javob reaktsiya kuzatiladi, dam olish davrida hamma ko`rsatkichlar tez tiklanadi, maxsus ko`rsatkichlari galdan-galga mustaxkamlanadi.
YOmon moslanishda atipik reaktsiya ro`y berishi mumkin. Takroriy mashqlarga 5 variant javob reaktsiyalari kuzatiladi.
Birinchi variant: sport natijalari baland va turg’un, mashqlarga moslanish yaxshi dam olish davrlarda tez tiklanadi. Bunday javob reaktsiya maxsus tayyorgarligi balandligini ifodalaydi.
Ikkinchi variant: maxsus natijalari va moslanishi o`rta darajada. Bu variant qoniqarli chiniqishni ifodalaydi.
Uchinchi variant: maxsus natijalar dam ko`tariladi, dam pasayadi. Yurak qon tomir sistemasining ko`rsatkichlari shu bilan birga o`zgaradi. Kerakli vaqt davomida sportchi organizm funktsiyalarini zo`r gayrat bilan tuta olmaydi. Bu hol jismoniy tayyorgarligining etarli darajada emasligini ifodalaydi.
To`rtinchi variant: galdan-galga maxsus natijalari va mashqlarga moslanishi yomonlashadi. Dam olish intervallarida tiklanmaydi. Bunday variant jismoniy tayyorgarligi past sportchilarda uchraydi.
Beshinchi variant: natijalari galdan-galga saqlanadi, moslanish ko`rsatkichlari yomonlashadi. Bunday variant sportchining etarli darajada chiniqmaganligini ifodalaydi.
Takroriy yuklamalar sinamalari trenirovka protsessining to`g’ri uyutirilishini baholashga yordam beradi. Tibbiy pedagogik nazorat o`tkazishda qo`llaniladigan funktsional sinamalar.
Har xil sport turlarida takroriy yuklamalar berish sinamalari
| Sport turi | Mashqlarning xarakteri | Takrorlanish soni | Mashqlararo intervallar. |
| Engil atletika | 60 m yugurish. | 4-5 | 3-4 |
| Qisqa masofaga yugurish. | |||
| O`rta masofaga yugurish. | 100 m yugurish | 4-5 | 3-5 |
| Uzun masofaga yugurish. | 400 myugurish | 5-8 | 6-8
|
| Marofoncha yugurish. | 1000-3000 | 3-4 | 7-10 |
| Sakrash | sakrashlar | 3 seriyalarning har birida sakrash | 4-5
|
| Irg’ish | irg’ish | 3 seriyalarning har birida 3 irg’ish | 6-5
|
| Suzish: | |||
| Qisqa masofa. | 50 m suzish | 3-4 | 3-5 |
| Uzun masofa | 200 m suzish | 3-4 | 3-5 |
| Eshkak eshish | 500 m eshkak eshish | 3-4 | 3-5 |
| Boks | |||
| Soya bilan jang o`tkazish | 3 | 2-3
|
|
| Kurash | |||
| Tulumni orqaga egirib | 3-4 | 2-3 | 30 sek davomida |
| Gimnastika | Majrubiy erkin mashq | 3 | 3-4 |
| Og’ir atletika | Maksimal vazndan 75-80
Tashkil etuvchi shtangani ko`tarish |
3-4
|
3-4 |
| Futbol | Seriyali yugurish 5×30 m startga yongil tempda
qaytish |
3 | 2-3
|
| Velosport | 200 m yo`l | 4-5 | 3-5 |
