Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy-ozodlik harakatlari. Jadidchilik.
Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy-ozodlik harakatlari. Jadidchilik. O’lkada XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib chor Rossiyasining mustamlakachilik, ulug’ davlatchilik, shovinistik siyosati mahalliy aholining milliy ozodlik harakatlari boshlanishiga asosiy sabab bo’ldi.
Tarixiy manbalarda, arxiv hujjatlarida chor Rossiyasi qo’shinlarining O’rta Osiyo hududiga kirib kelishi bilan, unga qarshi xalq ozodlik harakatlari boshlanganligi va bu chor hukumatining ag’darilishiga, qolaversa mustaqillikka erishganimizga qadar davom etganligi haqidagi ma’lumotlar beriladi. Bu ma’lumotlar asosida O’rta Osiyo xalqlarining chorizmga qarshi olib borgan quyidagi eng yirik va ommaviy tus olgan kurashlarini qayd qilishimiz mumkin: 1837-1846 yillarda Sulton Kenesarin rahbarligidagi, keyinchalik Buxoro amirligining, Shahrisabz bekligidagi harakatlar, 1871 yilda Eshon Eshmuhammad boshchiligida Sirdaryo viloyatidagi chiqishlar; 1871 yildagi Farg’onada Yetimxon qo’zg’oloni; 1872 yilda Chirchiqdagi isyonlar, 1873-76 yillar Qo’qondagi Po’latxon qo’zg’oloni; 1892 yildagi Toshkent qo’zg’oloni; 1898 yildagi Andijonda Dukchi Eshon qo’zg’oloni; 1899 yildagi Sirdaryo viloyatidagi harakatlar, 1916 yildagi Jizzax qo’zg’oloni va boshqalar. Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy-ozodlik harakatlari. Jadidchilik.
XIX asr 70-yillar boshlaridagi Farg’onadagi xalq harakatlarini alohida qayd etish lozim. 1868 yilda Kaufman bilan sulh shartnomasi tuzib, Qo’qon xonligining katta hududlarini Rossiya ixtiyoriga bergan va Rossiya hukmronligini tan olgan Xudoyorxon siyosatidan nafaqat oddiy xalq, balki yirik yer egalari ham norozi edilar. Qo’qon xonligida elchi va josus vazifasini bajargan polkovnik Shaufus ma’lumotlariga qaraganda norozi beklar tepasida Abdurahmon oftobachi turgan. 1872 yilda xon siyosatiga qarshi xalq harakati ayniqsa kuchaydi. Bundan foydalangan Abdurahmon oftobachi o’z tanishi mulla Is’hoq O’asan o’g’lini Qirg’izlar orasida Po’latxon nomi bilan qo’zg’olon ko’tarishga undaydi va o’zi ham bu harakatga qo’shiladi. 1873 yilda boshlangan bu qo’zg’olonda oddiy xalq, dehqonlar, hunarmandlar faol ishtirok etdilar va bu harakat butun Farg’ona vodiysi bo’ylab yoyildi. Xudoyorxonning o’g’li Nasriddinbek boshchiligidagi xon qo’shinlari ham qo’zg’olonchilarni qo’llab-quvvatladilar. Bu voqeadan qo’rqib ketgan Xudoyorxon rus hokimiyatidan boshpana so’rab, Toshkentga qochdi. Qo’qon taxtiga uning o’g’li Nasriddinbek (1875-76) xon qilib ko’tarildi. Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy-ozodlik harakatlari. Jadidchilik.
Qo’zg’olonchilar kelishuviga binoan esa Po’latxon xon etib saylanishi kerak edi. Nasriddinbekning xonlikka ko’tarilishi va uning ham ruslar bilan kelishuv siyosatini olib borishi, qo’zg’olonchilar o’rtasida norozilik keltirib chiqardi. Natijada Marg’ilon, Namangan, Andijon hududlarida Po’latxon tarafdorlari yerlarni kambag’allarga bo’lib berib, xon siyosatiga qarshi chiqdilar. Qo’qon xonligining ruslarga qarashli bo’lgan yerlarida ham norozilik chiqishlari avj ola boshladi. Bu rus hukumatini xavotirga solib qo’ydi va Kaufman Qo’qon xonligini tugatish to’g’risida podshoning roziligini so’rab, iltimosnoma jo’natdi. Qo’qon xonligi hududiga esa Skobelev boshchiligida harbiy jazo otryadi kiritildi. Bu vaqtda Nasriddinxon hokimiyatdan chetlashtirilib, vodiyda Po’latxonning mavqei oshib ketgan edi. Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy-ozodlik harakatlari. Jadidchilik.
Harbiy jihatdan ustun bo’lgan rus qo’shinlari qo’zg’olonchi-larni tezda mag’lubiyatga uchratdi. Po’latxon qo’shinlari harakatining ikkinchi bosqichi 1875 yili Ohangaron, Telov, Pskent va Toshkentda bo’lib o’tgan harakatlarni o’z ichiga oladi. Bu harakatlarda qattiq zarbaga uchragan qo’zg’olonchilar 1876 yili Andijonda, Oloy vodiysida kurashni davom ettirdilar. Ammo harbiy jihatdan kuchlar teng emas edi. 1876 yil 1 martda Po’latxon tutib olinib Marg’ilonda osib o’ldirildi. Boshqa qo’zg’olonchilar ham qattiq jazolandi. Podshoning buyrug’i bilan Qo’qon xonligi tugatilib, Farg’ona viloyati tashkil etildi.
Farg’ona vodiysida bo’lib o’tgan 70-80-yillardagi xalq harakatlarida Qurbonjon dodxoh, Yetimxon, Darvishxon to’ra, Yoqubbek boshchiligidagi qo’zg’olonlarni alohida qayd qilishimiz zarur. Qurbonjon dodxoh rus qo’shinlariga qarshi kurashda sharq ayollarining qahramonligini, jasoratini namoyon etdi. Manbalarning ma’lumot berishicha, general Skobelev sulh tuzish uchun mayor Ionovni Qurbonjon dodxoh huzuriga jo’natadi. Ammo Qurbonjon dodxoh mayorni qabul qilmay faqat o’z mavqei bilan teng bo’lgan sarkarda bilangina muzokaralar olib borishi mumkinligini bildiradi. Chorasiz qolgan rus generali Skobelev u bilan sulh tuzishga va uni «Oloy malikasi», deb tan olishga majbur bo’ldi. Qurbonjon dodxohning nabiralari 1898 yilgi milliy ozodlik qo’zg’olonida ham faol qatnashganlar Rus amaldorlari doimo Oloy malikasidan hayiqishgan. Shuning uchun gubernatorlar uning oldiga tez-tez kelib turishgan. 1901 yilda Rossiya imperiyasi Qurbonjonga imperatritsaning sovg’asini shaxsan topshirgan. Qurbonjon dodxoh 1907 yilda O’shda 96 yoshida vafot etgan. Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy-ozodlik harakatlari. Jadidchilik.
O’rta Osiyo xalqlarining mustamlakachilarga qarshi kurashida Yoqubbek va u boshqargan Yettishahar davlati (1865-1877) ham muhim o’rin egallaydi. Chunki ular Qo’qon, Buxoro, Xiva vatanparvarlarining rus bosqinchilariga qarshi kurashlarida yordam berib turishgan. Shu sababli Turkistondagi so’nggi mustaqil davlatni tugatish Rossiya uchun kechiktirilmas vazifa bo’lib qoldi. 1877 yil 22 iyunda rus qo’shinining o’uljaga bostirib kirishi shu maqsadni amalga oshirishga qaratilgan edi. Amir Yoqubbekning to’satdan vafot etishi Yettishahar davlati qo’shinining mag’lubiyatga uchrashiga sabab bo’ldi. Oqmachit, Chimkent, Toshkent mudofaalarini tashkil qilishda jonbozlik ko’rsatgan Yoqubbek Turkiston ozodligi uchun kurash yo’lida jon baxshida etgan qahramonlarimizdan biridir.
1878 yili Mingtepada chorizmning siyosiy- iqtisodiy zulmiga qarshi Yetimxon boshchiligidagi g’alayon ko’tarildi. Bunday G’alayon 1879 yilda Farg’ona viloyatida ham sodir bo’ldi. Bu qo’zg’olonlar kuch bilan bostirilsa ham aholining qahr-g’azabidan xavfsiragan Farg’ona viloyati gubernatori Qayriqonuniy soliq yiQuvchilarni ishdan olib tashlashga majbur bo’ldi.
1889-1890 yillarda Farg’ona vodiysi va Toshkent hududlarida ko’plab xalq harakatlari, qurolli to’qnashuvlar bo’lib o’tdi. Shulardan biri Darveshxon qo’zg’olonidir. Andijon uyezdining Qo’rg’ontepa volostida Yuqori tabaqaga mansub bo’lgan vatanparvar Darveshxon qo’shin to’plashga kirishdi. U mustamlakachilik tuzumiga qarshi ochiqdan-ochiq qurolli qo’zg’olonga tayyorgarlik ko’rdi, ammo Farg’ona viloyati harbiy ma’murlari katta kuch yuborib Darveshxon kuchlarini tor-mor etdi, uning yordamchisi Mo’minboy ushlab olinib, dorga osildi.
1892 yilgi qo’zg’olon ko’plab tarixiy adabiyotlarda rus hukumatini o’lkaning bir qancha shaharlarida vabo kasali tarqalishining oldini olish uchun Toshkent shahrida ko’rilgan chora-tadbirlariga qarshi ko’tarilgan qo’zg’olon deb ta’riflangan bo’lsa-da, aslida bu qo’zg’olon chor Rossiyasining o’lkada ko’p yillar davomida olib borgan mustamlakachilik siyosatiga qarshi qaratilgan edi.
Rus hukumatining vaboni oldini olish uchun ko’rgan chora-tadbirlari davomida mahalliy aholining diniy e’tiqodlari, urf-odatlari hisobga olinmaganligi natijasida sabr kosasi to’lgan xalq ommasining noroziligi kuchaydi. Natijada bu qo’zg’olonda Toshkent shahri aholisining barcha qatlamlari ishtirok etdi. Mahalliy aholining milliy-madaniy an’analariga xos diniy bayram «Qurbon hayit» kuni boshlangan bu qo’zg’olon, tezda chor askarlari tomonidan bostirilib, qo’zg’olonchilardan 8 kishi dorga osib o’ldirilishga, 15 kishini 2 yil muddat bilan mahbuslar rotasiga yuborilishiga, 2 kishini olti oydan qamoq jazosini o’tashga hukm qilishdi. Lekin chor Rossiyasi dunyo matbuotchilari oldida bu jazolar shov-shuvga sabab bo’lishidan cho’chib, o’lim jazoni umrbod surgun bilan almashtirdi. Bu qo’zg’olon Toshkent shahrining o’zida yuz bergan bo’lsa-da, uning aks sadosi butun Turkiston o’lkasi bo’ylab tarqaldi.
XIX asr oxirlarida Rossiyaning mustamlakachilik siyosatiga qarshi o’lka xalqlarining milliy ozodlik harakatining yana bir yorqin namunasi 1898 yil may oyida Andijonda bo’lib o’tgan Dukchi Eshon qo’zg’oloni orqali namoyon bo’ldi. Bu qo’zg’olon rahbari Muhammadali Eshon o’z davrining obro’li, diniy va dunyoviy ilmlardan boxabar, davr siyosatini to’g’ri tushungan shaxs edi. U o’z muridlari va hamfikrlari bilan bosqinchilarning xalqqa qarshi olib borayotgan zulmkor siyosatini qoralar va bunga qarshi har qanday harakatni ma’qullar edi.
Dukchi Eshon Mingtepa qishloqidan turib Farg’ona shaharlari va Qirg’iz yerlaridagi mustamlakachilardan norozi aholini birlashtirish va bu zulmni aQdarib tashlash uchun harakat boshladi. Qo’zg’olon olib borish usullaridan bexabarlik, birlikning yo’g’ligi, uyushmaganlik, qurol-aslaha va moddiy bazaning yetishmasligi qo’zg’olonning tezda mag’lubiyatga uchrashiga sabab bo’ldi, ayniqsa qo’zg’olonning kelishilgan muddatdan oldin boshlanishi, harakat mag’lubiyatining asosiy sabablaridan biri bo’ldi. Qo’zg’olon bostirilib, uning rahbarlari qattiq jazolandi. Qo’zg’olon natijasida Farg’ona viloyatida va butun Turkiston general-gubernatorligida harbiy politsiya rejimi kuchaytirildi.
