IX-XII asrlarda islom dini va so’fiylik. Me’morchilik va sa’nat.
IX-XII asrlarda islom dini va so’fiylik. Me’morchilik va sa’nat. Me’morchilik va san’at. IX-XIII asr boshlarida Movarounnahr va Xorazmda me’morchilik va san’at yangi rivojlanish bosqichida bo’ldi. Awalambor, o’rta asr jamiyatining ijtimoiy-siyosiy tuzumi va islom dini mafkurasi madaniy hayotning bu sohasiga ham kuchli ta’sir qildi. Uning tashqi qiyofasi va mazmuni tubdan o’zgardi. Qolaversa, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi natijasida uning yangi yo’nalishda ravnaq topishi uchun qulay sharoit yuzaga keldi. VIII asrda yuz bergan tushkunlikdan keyin shaharlar kengayib, obodlashadi. Asrlar davomida to’plangan va avloddan-avlodga an’ana ravishda o’tib, tobora boyib kelgan me’morchilik yuqori darajada rivojlanadi. Samarqand, Buxoro, Urganch, Termiz, O’zgan va Marv kabi shaharlarda bu davrda ko’plab saroy, masjid, madrasa, minora, maqbara, tim va karvonsaroylar quriladi. Buxoro shahridagi Ismoil Somoniy, Nomozgoh, Minorai Kalon, Vobkent va Jarqo’rg’on minoralari va ko’pgina boshqa binolar o’sha davr me’morchiligining namunalaridandir. Bu yodgorliklar IX-XII asrlarda Movarourmahrda o’ziga xos me’morchilikning g’oyat rivoj topganligidan dalolat beradi. Bu davrda monumental me’moriy binolardan tashqari yo’nilgan tosh, pishiq g’isht va suvga chidamli qurilish qorishmalaridan turli xil suv inshootlari: suv omborlari – bandlar, novlar, ko ‘priklar, sardobalar va korizlar barpo etiladi. Qizig’i shundaki, bunday inshootlarning o’lchamlari matematika nuqtai nazaridan g’oyat puxta ishlangan. Masalan, X asrda Nurota tizmalaridagi Past tog’ darasi to’silib, barpo etilgan Xonbandi nomli suv omboriga 1,5 mln metr kub suv to’plangan. To’g’on granit toshi va suvga chidamli qurilish qorishmasidan qurilgan.
Xonbandining yechimlaridan ma’lum bo’lishicha, uni bino qilishda X asr uhandislari ovuzga to’planadigan suvning vertikal hamda gorizontal ag’daruvchi kuchJarigina emas, balki bu hududlarda teztez sodir bo’ladigan zilzilalarning silkinish kuchlarini ham hisobga olganlar. Bu shubhasiz, XVII asr mashhur fransuz fizigi Blez Paskal tomonidan suvning bosim kuchi to’g’risida yaratilgan qonun kashfiyotchisidan qariyb 7 asr muqaddam movarounnahrlik muhandislarga ma’lum ekanligidan dalolat beradi. IX-XII asrlarda islom dini va so’fiylik. Me’morchilik va sa’nat.
X asrdan boshlab binokorlikda sinchkori imoratlar keng tarqaladi. Yakkasinch va qo’shsinchli binolarning tagsinchlaridan tortib, ustunlari-yu sarroflari va to’sinlarigacha yog’ochlarni payvandlash uslubida qurilib, sinchlarning orasi xom g’isht yoki guvalalar bilan urib chiqilgan. Bu tuzilishdagi imoratlarni qurish hozirgacha saqlanib keladi.
Afrosiyob, Varaxsha, Buxoro va Poykand shahar xarobalarida kovlab ochilgan turar joy qoldiqlaridan ma’lum bo’lishicha, X-XI asrlarda ham paxsa va xom g’ishtdan qurilgan imoratlar shahar me’morchiligida asosiy o’rinni tutgan.
IX-XII asr boshlarida me’morchilik bilan birga naqqoshlik va o’ymakorlik san’ati ham ancha rivoj topadi. Imoratni o’ymakor ustun va to’sinlar, devorlarini bo’yoqli yoki ganchkori naqshlar bilan bezash keng tarqaladi. Bu davrga kelib naqqoshlik va tasviriy san’at o’zgacha tus oladi. Endilikda jonli mavjudotlarni tasvirlashdan murakkab geometrik va naqshlar ishlashga o’tiladi.
Naqqoshlik san’atining taraqqiyoti o’z navbatida kulolchilik, miskarlik va zargarlikning ravnaqiga yordam beradi. Samarqand, Buxoro, Toshkent va boshqa shaharlar kulolchilik, miskarlik va zargarlik rivoj topgan markazga aylanadi. XI-XII asrlarda, ayniqsa sirli sopol buyumlar ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yiladi. Bu davrda xattotlik xalq san’atining muhim va keng tarqalgan sohalaridan biri edi. Turli uslubda husnixat bilan bitilgan xattotlik namunalari me’moriy naqshlarda ham hayotiy mazmun va estetik zavq beruvchi bezak sifatida ishlatiladi. IX-XII asrlarda islom dini va so’fiylik. Me’morchilik va sa’nat.
Odatda, imoratlarning peshtoqi, eshigi va devorining ayrim qismlari turli mazmundagi bitiklar bilan qoplanar edi. Shunday qilib, XIII asr boshi me’morchiligi va unda ishlatilgan me’moriy naqsh uslublari o’z navbatida mehnatkash aholining did-nafosat va binokorlik g’oyalari bilan chambarchas bog’langan xalq me’morlari – bannolarining sermazmun ijodini namoyish etadi.
Musiqa san’ati. IX-XSH asr boshlarida musiqa san’ati ham g’oyat taraqqiy qiladi. Bayramlar, to’ylar, xalq sayillari va boshqa marosimlar, shubhasiz kuy va qo’shiqsiz o’tmas edi. Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» kitobida keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, xalq orasida ayniqsa qo’shiq janri keng tarqalgan. Bu davrda sozandalar ud, tanbur, q’o’biz, rubob, nay, surnay, karnay, qo’shnay va qonun kabi g’oyat xilma-xil torli, zarbli va puflab chalinadigan cholg’u asboblaridan keng foydalanganlar.
Bu davrda xalq kuylari asosida keyinchalik tojik va o’zbek xalqlarining mumtoz kuyi «Shashmaqom» uchun poydevor bo’lgan «Rost», «Xusravoniy», «Boda», «Ushshoq», «Zerafkanda», «Buslik», «Sipohon», «Navo», «Basta», «Tamna» kabi yangi-yangi kuylar ijod etiladi. Bu soz va kuylarning ko’pi o’zbek va qardosh xalqlaming madaniy merosi tarzida hozirgi kungacha saqlanib kelmoqda. Musiqa san’ati shubhasiz she’riyat hamda musiqashunoslik ilmi bilan uzviy bog’langan holda taraqqiy etadi. Forobiy va Abu AH ibn Sino kabi ulug’ olimlar musiqa va musiqashunoslikka katta e’tibor beradilar va nodir asarlar yaratadilar.
Din va tasavvuf. IX-XIII asr ma’naviy hayotida islom dini muhim o’rin egallaydi. Bu davrda musulmon Sharqida keng tarqalib, jahon dini darajasigacha ko’tarilgan islom dini va shariat musulmon dunyosining mafkurasiga aylandi. Arab xalifaligining fotihlik siyosati natijasida o’zining barcha haqhuquqlaridan ajralib, madaniyati oyoq osti qilingan Movarounnahr aholisi o’z e’tiqodi va xat-savodidan mahrum bo’lib, islom dinini qabul qilishga, shariat ahkomlarini bajarishga, shuningdek arab tili va yozuvini o’rganishga majbur bo’ldi. Ko’p vaqt o’tmay e’tiqodli xalq o’ziga yod bo’lgan arab imlosida xatsavod chiqarishga kirishdi. Movarounnahr aholisining murakkab arab imlosini o’zlashtirib, xat-savodli bo’lishi uchun arabiy tilni mukammal o’rganib, bu o’zga tilda asarlar yarata oladigan olim va mutafakkirlarning yerli xalq orasidan yetishib chiqishi uchun qariyb bir yarim asr islom ta’limotining rivojiga ulkan hissa qo’shgan Imom al-Buxoriy, lso Termiziy va Mahmud Zamaxshariy kabi aqoid ulamolarni kamolotga yetkazdi.
Movarounnahr va Xurosonda xalifalik hukmronligi tugatilib, mustaqil Somoniylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar, G’aznaviylar va Xorazmshohlar davlati qaror topgach, islom ta’limoti, shariat ahkomlari va ilmu ma’rifatga yanada e’tibor kuchaydi. Markaziy shaharlarda qator masjid va madrasalar qad ko’tardi. Manbalardan ma’lum bo’lishicha, dastlabki madrasa Buxoroda X asrda shaharning Kovushdo’zlar timi yaqinida bino qilingan. U Farjak madrasasi deb yuritilgan. XII asrda esa Buxoroning Darvoza mahallasida hatto qonunshunoslar uchun maxsus «Faqihlar madrasasi» qurilgan. Bunday oliy dorilfunun asosan islom dini ta’limotining asosiy manbalari: Qur’oni Karim, Hadisi sharif va arab tilini mukammal o’rganishga katta e’tibor bergan.
Islom dini ta’limotining ravnaqi va targ’ibotining kengayishida, ayniqsa Buxoro shahri markazga aylandi. Buxoro madrasalaridan juda ko’p yetuk fiqhshunos olimlar, odil qozilar, zohid imomlar yetishib chiqadi. Shu boisdan Buxoro IX asrdan boshlab «Qubbat ul-islom»- «Islom dinining gumbazi» nomi bilan shuhrat topadi.
Biroq hukmdor tabaqa mamlakatni idora qilishda imkoni boricha islom dinidan mafkuraviy qurol sifatida foydalanadi. Mafkuraning barcha sohalari islomga tobe qilinib, zardushtiylik e’tiqodi qoldiqlariga qarshi shafqatsiz kurash olib boriladi. Mehnatkash aholi ustidan jabr-zulm zo’rayib, har qanday hurfikrlilik ta’qib ostiga olinadi. Buning oqibatida zahmatkash xalqning tashvish va azobi ortib, hayoti g’oyat og’irlashadi, uning noroziligi bo’rtib, tug’yoni kuch oladi. Mana shunday g’oyat mushkul sharoitda jabrdiyda xalq o’z dardu alamiga malhamni tasawufdan axtaradi.
Tasavvuf ta’limoti asosida inson faoliyati va uning kamoloti yotadi. Unda kishining har bir nafasida ong, aql-idrok bo’lmog’i, bosgan har bir qadamida diqqat-e’tibor sezmog’i, u Vatan ishqi bilan band bo’lmog’i, xalq bilan aloqada birga hayot kechirmog’i kerak deb uqtiriladi. IX-XII asrlarda islom dini va so’fiylik. Me’morchilik va sa’nat.
Tasavvufning tariqat yo’llari g’oyat keng bo’lib, turli davrlarda Turkiston va Movarounnahming turli o’lkalarida uning turli xildagi yo’nalishlari paydo bo’ladi. Turkistonda XII asrda Yassaviya, XII asr oxirida Xorazmda Kubraviya, XIV asrda Buxoroda Naqshbandiya va boshqalar vujudga keladi. XII asrda Movarounnahrda keng yoyilgan tasawuf Yassaviya tariqati bo’lib, unga Ahmad Yassaviy asos soladi. Tasawufning asoslari Yassaviyning mashhur «Hikmat» asarida bayon etiladi. Ahmad Yassaviyning fikricha, shariatsiz tariqat, tariqatsiz ma’rifat, ma’rifatsiz haqiqat bo’la olmaydi. Ularning har biri ikkinchisini to’ldiradi va takomillashtiradi. Bu kamolot yo’li sari to’rt bosqich bo’lib, inson hayoti va faoliyatining asl mohiyatini tashkil etadi.
Yassaviy sulukida mashaqqatli mehnat va aziyat shariat yo’lida bo’lmog’i hamda tarkidunyochilik targ’ib etilsa-da, ammo inson zoti sharif darajasida ulug’lanadi, uning har qanday mol-dunyodan va davlatdan ustun turishi ta’kidlanadi.
Tasavvuf ta’limotining buyuk siymolaridan yana biri Najmuddin Kubro (1145-1221) edi. U Xorazmda sufiylik maktabini ochib, «Kubraviya» sulukiga asos soladi.
Yassaviy ta’limotidan farqli o’laroq, Kubraviya ta’limoti tarkidunyochilikni rad etadi. Kamolot yo’lida olib boriladigan mashaqqatli mehnat jarayonida bu dunyo noz-ne’matlaridan bahramand bo’lishning joizligi g’oyasi ilgari suriladi. Kubraviya ta’limotida xalqqa va Vatanga bo’lgan muhabbat nihoyatda kuchli bo’lib, har qanday og’ir damlarda ham omma bilan birga bo’lish, Vatanni mudofaa qilish va uning mustaqilligi uchun kurashga da’vat etiladi. Bunday g’oya yo’lida Najmuddin Kubro 1221-yilda jasorat ko’rsatib, Chingizxon boshliq mo’ng’ul bosqinchilari bilan jangda shahid bo’ladi.
Tasawuf XIV asrda Naqshbandiya ta’limotida yanada rivoj topadi. Unga Bahouddin Naqshband asos soladi. U 1318-yilda Buxoro yaqinida qasri Hinduvon qishlog’ida matolarga naqsh bosuvchi hunarmand oilasida dunyoga keladi. Yoshligida o’qish va ta’lim olish bilan bir qatorda kimxob matoga gul bosishni puxta o’rganib, ota kasbi naqqoshlikni egallagan, so’ngra o’z kasbida mahoratga erishib, dovruq qozongan. Ayni zamonda o’z davrining atoqli shayxlari Xoja Muhammad Boboyi Samosiy, Amir Sayyid Kulol va boshqalardan odob-tariqatdan ta’lim oladi.
Xoja Bahouddin «Hayotnoma» va «Dalil ul-oshiqin» nomli asarlar yozib, o’z tariqatini yaratadi. Tarixda bu suluk «Naqshbandiya» nomi bilan shuhrat topadi. U tarkidunyochilikni rad etib, mehnatsevarlik, odillik va bilimdonlikni targ’ib etadi. Naqshbandiya ta’limoti taraqqiyotiga keyingi asrlarda Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Xo’ja Ahror kabi buyuk allomalar katta hissa qo’shadilar.
Shunday qilib, tasawuf Movarounnahr aholisining ma’naviy hayoti bilan chambarchas bog’langan ta’limot bo’lib, o’rta asrning xalqparvar adib va mashoyixlari uni chuqur bilishga va u orqali ommaga ziyo va ma’rifat tarqatishga intilganlar.
