Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlar davrida siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy hayot
Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlar davrida siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Qoraxoniylar-O’rta Osiyoda, asosan Movarounnahr va Sharqiy Turkiston xududlarida Somoniylardan keyin 999-1212 yilarda hukmronlik qilgan musulmon turkiy sulola. Uni barpo etishda qator turkiy qabilalar ishtirok etgan, bulardan qarluq, chigil va yag’mo qabilalari yetakchi bo’lgan. Asoschisi yag’mo qabilasidan chiqqan Abdulkarim Sotuq Bug’roxon (Qoraxon). Yag’molar X asr o’rtalarida islom dinini qabul qilganlar. 992 yilda Xorun ibn Muso Sotuq Buxoroni, 996-999 yillarda uning vorisi Nasr I Movarounnahrni butunlay bosib oldi. Qoraxoniylar davlati poytaxti dastlab Qoshg’ar, keyin Bolasog’un, O’zgan shaharlari bo’lib, kayinchalik yana Qoshg’arga ko’chirilgan. XI asrning 60-70 yillarda qoraxoniylar ichki siyosiy kurash va saljuqiylar tazyiqi ostida davlati zaiflashib, kuchsiz davlatga aylanib qoladi. 1212 yili qoraxoniylarning so’nggi vakili Qilich Arslon Muhammad Xorazmshox tomonidan o’ldirilgan. Qoraxitoylar-XII asrning 30-40 yillarida movarounnahrni o’troq dehqonchilik vohalariga bir necha marotaba bosqinchilik yurishlari uyushtirgan ko’chmanchi turkiy qabilalar. Qoraxitoylarning kelib chiqishi haqida fanda yagona fikr mavjud emas. Ba’zi tadqiqotchilar ularni Sibirning tungus aholisiga, boshqalar esa mo’g’ullarga mansub deb hisoblaydilar. XII asr boshlarida ular Yettisuv viloyatini ishg’ol etib to Yenisey daryosigacha bo’lgan yerlarni o’z ichiga olgan kattagina davlatni barpo etadilar. Bolasog’un bu davlatning poytxtiga aylantirilgan. Podshohlari “go’rxon” deb yuritilgan. Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlar davrida siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy hayot.
G’aznaviylar davlati. G’aznaviylar 977-1187 yillarda O’rta Sharq (Shimoliy sharqiy Eron, Afg’oniston va G’arbiy Hindiston) da mavjud bo’lgan davlatning va uni boshqargan sulolaning nomi. G’aznaviylar davlatida turkiy sulola hukmronlik qilgan. Asoschisi somoniylarning lashkarboshisi Alptakin. U 962 yil qo’l ostidagi g’ulomlariga tayanib, G’azna viloyatida o’z hokimiyatini o’rnatdi. O’ning vorisi Sabuqtegin (977-997) va Mahmud G’aznaviylar davrida (998-1030) O’rta Sharqning eng qudratli davlatiga aylangan. G’aznaviylar davlati ravnaq topgan davrda saroyda va shaharlarda buyuk olimlar yashab, ijod etganlar (Beruniy, Utbiy, Abulfazl Bayhakiy, Gardiziy, Firdavsiy va boshq.) Mas’ud I davri (10301041)da Xorazm qo’ldan ketdi, Movarounnahrning katta qismini qoraxoniylar tortib oldi. XII asrning 70yilllarida g’uriylar g’aznaviylarni Shimoliy Hindistonga siqib chiqardilar, Lahor ularning keyingi poytaxti bo’ldi. 1187 yilda g’uriylar lahorni ham bosib olib bu davlatga barham berdilar. G’aznaviylar sulolasining vakillari: Alptegin (962-977), Sobiqtegin (977-997), Ismoil (997-998), Mahmud G’aznaviy (998-1030), Mas’ud (1030-1041), Mavdid (1041-1048), Mas’ud II (1049), Ali Abuhasan (1049-1051), Abdurashid (1051-1099), Mas’ud III (1099-1115), Sherzod (1115-1116), Bahromxon (1117-1153), Husravshoh (1153-1160), Husrav Malik (1160-1187). . Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlar davrida siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy hayot.
Xorazmshohlar davlati. 1017 yilda Mahmud G’ aznaviy tomonidan zabt etilib, o’z mustaqilligidan mahrum bo’lgan Xorazm ko’p vaqt o’tmay (1040) Saljuqiylar davlatiga qaram bo’lib qoladi. Saljuqiylar hukmdori Malikshoh o’z ma’murlaridan Anushteginni Xorazmga noib qilib tayinlaydi. Anushtegin vafotidan so’ng Xorazmda uning vorisi Qutbiddin Muhammad (1097-1127) noiblik qiladi. Garchi u «xorazmshoh» unvonini tiklab, bunday jarangdor nom bilan ulug’lansada, Saljuqiylar davlatining sadoqatli noibligicha qolgan edi. Xorazmning mustaqiiligi Qutbiddin Muhammadning o’g’li Otsiz (11271156) nomi bilan bog’liqdir.2 Dastavval Otsiz turkman va qipchoqlarni o’ziga bo’ysundiradi. Xorazm bilan iqtisodiy jihatdan bog’liq bo’lgan Sirdaryo etaklari va Mang’ishloq yarimorolini egallaydi. Otsiz Kaspiy dengizi sohillaridan to Sirdaryoning o’rta oqimiga qadar bo’lgan yerlarda Xorazmshohiar davlatining poydevorini barpo etadi.
Otsizning siyosatini uning vorislari Elarslon (1156-1172) va Takash (1172-1200) davom ettiradilar, XII asrning ikkinchi yarmida Movarounnahr va Xurosonda siyosiy vaziyat yanada keskinlashadi. 1153 yilda Sulton Sanjarga qarshi ko’chmanchi o’g’uzlar isyon ko’taradilar. Buning oqibatida Saljuqiylar davlati keskin zarbaga uchrab, parchalanib ketadi. Dastavval undan Kichik Osiyo va Kermon ajralib ketadi. So’ngra Fors, Ozarbayjon vaXuroson viloyatlari mustaqil bo’lib oladi. Bunday siyosiy vaziyatda, shubhasiz, Xorazmning hukmronlik doirasi kengaytirilib, uning mustaqiiligi yanada mustahkamlanadi. Xorazm davlati ayniqsa, Otsizning nabirasi Takash davrida juda kengayadi. 1187-1193 yillarda u Nishopur, Ray va Marv shaharlarini zabt etadi. 1194 yilda esa Saljuqiylar sultoni To’g’rulga qaqshatqich zarba berib, Eronni Xorazmga bo’ysundiradi. Takashdan so’ng uning o’g’li Alovuddin Muhammad (12001220) ham Xorazm davlatini kengaytirish siyosatini davom ettiradi. 1206 yiIdan boshlab Movarounnahrni qoraxitoylarga qaramlikdan ozod etishga kirishildi. 1210 yilda Talos vodiysida qoraxitoylar mag’lubiyatga uchratiladi. Yettisuvgacha bo’lgan yerlar Xorazmshohlar davlati tasarrufiga olinadi. XIII asr boshida Xorazm juda keng maydonni egallagan buyuk davlatga aylangan edi. Uning shimoli g’arbiy va g’arbiy chegarasi Oral va Kaspiy dengizi sohillaridan janubi g’arbda Iroqqa qadar borar edi. Janubi sharqiy hududlari G’azna viloyatidan, shimoli sharqiy chegarasi esa Yettisuv va Dashti Qipchoqdan o’tar edi.Sharqdagi bu ulkan davlatning poytaxti Urganch shahri edi. Xorazmshoh «Iskandari soniy» deb maqtalgan (Xorazmshoh saroyida 27 hukmdor va ularning vakillari doimo itoatda bo’lgan va buyuk hukmdorni «Iskandari soniy» deb ulug’lagan). Xorazmshohlar davlati rasman 1231 yilgacha, ya’ni so’ngi xorazmshoh Jaloliddinning halokatigacha yashaydi.
