Jismoniy mashqlarning skelet muskullari va yurak qon-tomirlar tizimiga ta`siri.

Jismoniy mashqlarning skelet muskullari va yurak qon-tomirlar tizimiga ta`siri. Jismoniy mashqlarning ta`siri ostida kapilyar to`qimalar bilan xujayralar o`rtasidagi aloqa yaxshilanadi, muskul to`qimalari qondagi kislorodni yana ham samaraliroq tarzda ajratib chiqaradi, o`zlashtiradi va foydalanadi. Venadagi qonning tarkibida kislorod miqdorining kamayib ketishi tufayli kislorod bo`yicha arteriya – vena qon tomirlari o`rtasidagi farq kattalashib ketadi. YOshi kattaroq kishilarda, shuningdek, kam xarakatli turmush tarzi bilan yashaydigan shaxslarda to`qimalar, ayniqsa muskul to`qimalari kislorod o`tkazish qobiliyatini yo`qotadi, jismoniy mashqlar esa mana shunday qobiliyat yo`qotilishining oldini olib to`xtatib qolishi mumkin.

Muskullar mustaxkamlangan joylarning xarakatga kelishi va o`sha a`zolarda qon ta`minotining faollashtirish paylarning, bo`g’in kemir-chaklarning rivojlanishiga yordam beradi, suyak o`zidagi pardalarning suyak xosil qilish funktsiyasini oshiradi. Bu esa o`z navbatida, suyaklarning eniga qarab kengayishiga hamda skelet suyaklari relefining shakllanishiga ta`sir ko`rsatadi.

Mashqlar bo`g’inlarning, bo`g’im to`qimalarining funktsional xolatini yaxshilaydi. Bunga ularning qon bilan ta`minlashning yaxshilanishi hamda bo`g’imlar bo`shlig’ida sinovial suyuqlik ajralib chiqishi ham sabab bo`ladi. Bu esa bo`g’im kemirchaklarining oziqlanishiga yordam qiladi va shu yo`l bilan xozirgi vaqtda keng tarqalgan osteoxondroz-tog’ay o`smasi, skeletlarning deformatsiyasi, artroz kasalliklarining oldini olishga yordam beradi.

Funktsional va tuzilishining o`zgarishlari natijasida skelet muskullari yurak-tomir tizimiga yana ham samaraliroq mashq ta`siri ko`rsatish qobiliyatiga ega bo`ladi. Jismoniy yuklamalar bilan bog’liq qon aylanishining tezlashuvi yurak muskullarining mustaxkamlanishiga va yurak orqali ko`proq qon o`tishiga olib keladi. Tinch xolatda 50 – 60 ml xajmga ega bo`lgan yurak zarbi unga yuklama berilishi natijasida mashxur sportchilarda 200 ml darajaga etishi mumkin. Salomatligi juda yaxshi bo`lgan yigit-qizlarda jismoniy yuklanishdan keyin bu xajm taxminan ikki xissa ortib ketishi mumkin. Salomatligi uncha yaxshi bo`lmagan kishilarda esa zarb xajmi juda oz miqdorda ortadi yoki xatto, kamayib ketishi ham mumkin. Bunday kishilarda yurak xajmining bir daqiqalik kattalashuvi, asosan, yurak qisqarishlari tezligining o`sishi xisobiga sodir bo`ladi va shuning uchun nisbatan kichik bo`ladi. Mashq qilib yurgan kishilarda bir xil kattalikdagi jismoniy yuklanishlar vaqtida yurak muskullarning qisqarish tezligi xuddi shunday yuklama berilib, mashq qilmagan kishilarning yurak qisqarish tezligiga nisbatan kamroq bo`ladi, bunday tezlik barobar kelgan xollarda esa ish quvvati yuqoriroq bo`ladi.

Uzoq masofaga yuguruvchilar, chang’ichilar, katta ko`chalar bo`ylab o`tkaziladigan poygalarda qatnashuvchi velosipedchilar, orientirchilar yurakning eng yuqori ish qobiliyati (70% ga qadar) darajasiga erishadilar. Ratsional ravishda mashq qilgan vaqtda eng kuchli sportchi yuragining massasi kamdankam xollarda va juda oz miqdorda 500 g. kattalikdagi kritik xolatdan sal ortiq bo`ladi. Yurakning maksimal massasiga 30 va 35 yoshlarga borganda erishiladi. Bunda chap qorincha pardalari 10 mm dan 13 mm ga qadar kattalashishi mumkin, yurakning barcha bo`limlaridagi kattalashish garmonik tarzda sodir bo`ladi. Bunda gipertrofiya belgilari mo`tadil xolda ifodalagandir. Sportchi yuragida qon aylanishi ancha yaxshilanadi: koronar tizimi xar daqiqada (yurakning bir daqiqalik umumiy xajmi 401 bo`lgan xolatda) 11 gacha qon o`tkaza olishga qodir bo`lib qoladi.

Yurak muskullarining mashq qilishi uchun (uzoq muddatli) aerobik yuklamalarning shunday bir shiddatligi eng samarali deb sanaladiki, bunda yurakning zarb xajmi eng so`nggi kattaligiga erishgan bo`ladi, bunda yurak urishi tezligi: bolalarda bir daqiqa ichida 170-180 zarb, yigit-qizlarda daqiqa davomida 150-160 zarb, katta yoshli kishilarda bir daqiqa davomida 130-140 zarb bo`lishiga erishiladi.

Skelet-suyak muskullarining hamda yurak mushaklarining ish qobiliyati yuksalishi bilan birga, qon almashuvi va muskullardagi limfa almashuvi apparatining uni barcha zvenolari – arteriyalar, kapillyar, venula va venalar, limfatik tomirlarning funktsional imkoniyatlari ortib boradi. Tomirlarning va ayniqsa, kapillyarlarning muskul massasi birligiga nisbatan bo`lgan miqdori ko`payadi hamda ularning xajmi kattalashib boradi. Bunday o`zgarishlar yurak mushaklari uchun ayniqsa muxim ahamiyatga ega bo`ladi, ya`ni koronalar qon aylanish apparati funktsional rezervlarning ortib borishi keng tarqalgan kasalliklarning oldini olishga – yurakning ishemik kasalligi (koronar kasallik), uning daxshatli darajada keskinlashib ketgan shakli – miokard infarktining oldini olishga yordam beradi.

Suyak muskullardagi qon tomirlar, ayniqsa, silliq muskullarning ko`pgina qismdagi arterial tomirlar funktsional xolatining yaxshilanishi ularning rangini o`zgartirish imkonini beradi hamda shu yo`l bilan arterial tarmoqlarning umumiy qarshiligiga ta`sir ko`rsatadi, binobarin, bu arterial bosimga ham ta`sir qiladi, eng ko`p tarqalgan kasalliklardan biri – gipertoniya kasalligining oldini olish va davolashda muxim ahamiyatga ega bo`ladi. Jismoniy yuklanish berilgan vaqtda arteriyalar kengayadi, qon yurishiga ko`rsatiladigan qarshilik hamda arteriyalardagi bosim pasayadi, bunda markaziy va periferik mexanizmlar orqali refleks tarzida o`tadigan asoratlar kamayadi, ya`ni gipertonik kasalliklarning rivojlanish mexanizmida (patogenezida) asosiy zveno xisoblangan arterial spazmalariga bo`lgan moyillik ham kamayadi.

Suyak muskullarining mustaxkamlanishi uning «Mushaklar nasosi» sifatidagi funktsiyasini kuchaytirib, venadagi qon va limfalarni xarakatga solishga yordam beradi va shu kabilar. Jismoniy mashqlarning skelet muskullari va yurak qon-tomirlar tizimiga ta`siri.

Muskul faoliyatida odam organizmidagi funktsiyalarning o`zgarishi faqatgina bu faoliyatning harakteriga bog’liq bo`lmasdan, balki asosiy tizimlarning imkoniyatlari hamda moslashish mexanizmining rivojlanganlik darajasiga ham bog’liqdir.  Bu bog’liqlik odam organizmi ontogenizining darajasini va moslashish reaktsiyalari harakterini aniq sharoitda jismoniy yuklamalarga nisbatan aniqlaydi.

Odam muskul faoliyatini fiziologik taxlili shuni ko`rsatadiki, organizmda quyidagi holatlar ro`y beradi:

1. Start oldi holati. Bu holat jismoniy mashq bajarmasdan, hali organizm ishga kirishmasdan oldin sodir bo`lib, organizmda qator fiziologik o`zgarishlar yuzaga kelishi bilan ifodalanadi.
2. Ishga kirish holati, ya`ni organizm ishni bajara boshlagandan bir necha minut o`tgunicha davom etadigan holat bo`lib, organlar tizimlari ishini ortib borishi bilan ifodalanadi.
3. Turg’un holat, bu holat organizmning ish faoliyati bir qancha vaqt davomida bir xilda saqlanishi bilan ifodalanadi.
4. Charchash holati, organizmning har qanday faoliyati, u jismoniy yoki aqliy faoliyatmi, ma`lum muddatdan so`ng susaya boshlaydi, ya`ni charchash holati yuzaga keladi. Bu holat organizmning ish qobiliyatini vaqtinchalik pasayishi bilan ifodalanadi.
5. Tiklanish holati, bu holat organizm ish bajarishi oqibatida charchaganidan keyin dam olish vaqtida organizmning ish qobiliyatini ishdan oldingi darajaga qaytarishdir. Bu holatda ish bajarishda sarflangan energiya manbalari yig’iladi, moddalar almashinuvining to`plangan oxirgi mahsulotlari organizmdan yo`qotiladi va fiziologik funktsiyalar ishdan oldingi holatga qaytadi.

Jumladan start oldi holatida kishi jismoniy mashqni bajarmasdan oldin uning organizmida asosan etarli  tezkorlikdagi muskul yuklamalarida (yugurish, sakrash, suzish, chang’i uchish) qator somatik va vegetativ o`zgarishlar sodir bo`ladi. Muskul to`qimalarini qo`zg’aluvchanligi va kuchi oshishi, nafas olishni tezlashishi va chuqurlashishi, yurak urishni tezlashishi, arterial bosim, qondagi qand miqdorini va tana haroratini oshishi kabilar sodir bo`ladi. Bu faoliyatlarni vujudga kelishida bevosita nerv va gumoral tizimlar katta ahamiyatga ega. Jismoniy mashqlarning skelet muskullari va yurak qon-tomirlar tizimiga ta`siri.

Start oldi holatini bolalarda sodir bo`lishining yoshga bog’liq xususiyatlari bevosita ularning markaziy nerv tizimining takomillashuvi va har xil sharoitda turli–tuman muskul faoliyati bilan bog’liq bo`lgan mashqlar bilan shug’ullanish natijasida hosil bo`lgan shaxsiy tajribasiga bog’liq. Start oldi reaktsiyasi kichik yoshdagi bolalarda mavjud bo`lmaydi. U odatda 7-8 yoshda vujudga keladi. Bu reaktsiya suzuvchi bolalarda shuni ko`rsatdiki, 6-7 va 8-10 yoshli bolalarda muntazam shug’ullanish ularni yosh va malakalariga bog’liq bo`lib, bu yoshlardagi suzish bilan shug’ullanmaydigan bolalarda bu reaktsiya sodir bo`lmasligi aniqlangan. Bu bevosita fonoelektrokardiografiya usulida aniqlangan. Jismoniy mashqlarning skelet muskullari va yurak qon-tomirlar tizimiga ta`siri.

Start oldi reaktsiyasi bolalarni jinsiy etuklik davrida juda yuqori darajada bo`ladi. Jumladan 13-15 yoshli o`smirlarda muskul faoliyatiga bog’liq mashqlarni bajarish davrida pulsni oshish darajasi xatto katta kishilardan yuqori bo`ladi. Bu reaktsiya  holati davrida bolalarda ikkinchi signal sistemasiga nisbatan birinchi signal sistemasi ko`proq qo`zg’atuvchanlik ta`sirini ko`rsatadi.

Ishga kirishish davrida odam organizmida asosan vegetativ tizimning yangi darajasi vujudga keladi va yuqori darajadagi ish qobiliyat asta-sekinlik bilan vujudga keladi. Bunda vegetativ tizimning faoliyatini vujudga kelishi harakat apparatini vujudga kelishiga nisbatan sekinroq sodir bo`ladi. O`pka ventilyatsiyasi, kislorod ehtiyaji, yurak qisqarish tezligi va arterial bosim oshishi 2-7 minutdan keyin sodir bo`ladi. Bu davrning  davomiyligi sportchining shaxsiy xususiyatlariga, jismoniy tayyorgarlik darajasiga, shug’ullanadigan sport turiga, bajaradigan mashqlarning qanday quvvat talab qilinishiga va boshqa omillarga bog’liq. Mashq qilib borish bilan sportchida tajriba to`planib, ishga kirishish vaqti qisqarib boradi. Mashq qilish va musobaqa sharoitida tanani uqalash, suv muolajalaridan to`g’ri foydalanish, ayniqsa, razminka maqsadga muvofiq bo`lib, oqilona tashkil qilinsa, bu davr uchun talab qilingan vaqt tuzilmaydi, qisqa bo`ladi.

Bolalar va o`smirlarda ishga kirishish davrini vujudga kelishi o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, bu faoliyatning qisqa muddatli jismoniy yuklama 20-40 marta o`tirib turish va uzoq muddatli  (3-5 minutli) veloergometrda ish bajarish vaqtida kuzatiladi. Bunda yurak qisqarish vaqti kamayishi kuzatiladi. Bu ko`proq birinchi miokard qisqarish tizimida kuzatilib, natijada bu bolalarda dastlabki 5 ta qisqarishda – 0,15-0,20 sekundni tashkil etsa, katta kishilarda esa 0,30-0,50 sekundni tashkil qildi. Bolalarda minutlik yurak qisqarishi 120-136 martani, kattalarda esa 100-110 ni tashkil etdi. Bularda dastlabki yurak urishi tegishli holatda 90-94 minutiga bo`lsa, kattalarda bu son 60-70 ga teng bo`ladi. 5-7, 8-10 va 11-12 yoshli bolalarning uch guruhida olib borilgan tajribalar shuni ko`rsatdiki, ularni yurak qisqarish sonini oshishida yoshga bog’liq holatdagi sezilarli o`zgarishlar sodir bo`lmadi.

Jismoniy yuklamalarga nisbatan bolalar organizmining moslashib borishi bevosita biologik to`qimalar reaktsiyasiga bog’liq bo`lib, bu avvalo kardiorespirator (yurak, nafas olish) organlari tizimida o`z aksini topadi. Chunki bu tizimga organizmda muskul faoliyati davrida bioenergetik jarayonni saqlash va uning ichki muhitini (gomeostazni) saqlash bog’liqdir.

Bunda albatta Markaziy nerv tizimi muhim ahamiyatga ega bo`lib, yurak va nafas olish organlari shu orqali boshqarilishini hisobga olish lozim. Bolalarda turg’un ish qobiliyatining vujudga kelishi yurak qisqarishi va nafas olishni ko`zga ko`rinarli oshishi, arterial bosim va nafas olish chuqurligini kam o`zgarishi orqali ifodalanadi.

10-11 yoshli bolalarda maksimal quvvatli veloergometrda oxirgi darajadagi ish bajarilganda ularni 1 minutlik yurak urish soni 196 tani tashkil etdi (bu katta sportchilarni 90 % ko`rsatkichiga teng), arterial qon bosim faqatgina 145 mm.sim.ust. (kattalarning 66 % ko`rsatkichiga), o`pka ventilyatsiyasi 1,37 l.min.kg og’irlik massasiga (kattalarga nisbatan 58 % ga), kislorod iste`moli 47 ml.min.kg (kattalarga nisbatan 60 % ga ) o`sadi. Umumiy holatda PWC170 testi bu yoshdagi bolalarda  120 Vt yoki kattalarni 50 % ko`rsatkichiga teng bo`ladi. PWC170 aniq oshishi 13-14 yoshli bolalarda kuzatiladi.

Bolalarda muntazam trenirovka qilish ham (masalan, suzishda) kattalarga o`xshash organizmining sistemalarini iqtisodiy tejamkorligini vujudga keltirmaydi va bu ko`rsatkich faqatgina 12-13 yoshlardan boshlab kuchsiz holatda vujudga kela boshlaydi.

Bolalarda charchashning  yoshga bog’liq xususiyatlari kam o`rganilgan, ammo ularda jismoniy mashqlarni teozkorligini oshib borishi bilan birgalikda yurak qon-tomir, nafas olish tizimlarining tezlashishiga mos ravishda charchashni rivojlanishi ko`zatiladi. Bu esa bolalar organizmini quyidagi yosh xususiyatlari bilan bog’liq:

1. Bolalarda organizmning foydali ish koeeffitsienti kattalarga nisbatan kam bo`lib, bu bolalarda 10-12 % va kattalarda esa 18 % ni tashkil etadi.
2. Bolalar oragnizmi anaerob sharoitda bajariladigan muskul faoliyatlariga kam moslashgan.
3. B olalar organizmida qonning kislorodni biriktirib olish xususiyati kattalarga nisbatan kam, bu esa maksimal kislorod ehtiyojini vujudga keltiradi.
4. K attalarga nisbatan bolalar organizmining uglevodlar almashinuvini mukammallashmaganligi sababli xatto o`rtacha og’irlikdagi muskul faoliyatida ham qonda glyukozani miqdorini kamayib ketishi sodir bo`ladi. Ammo bu holatda bola oragnizmida ish qobiliyatni pasayishi kuzatilmaydi. Lekin o`smirlarda tezkor jismoniy yuklamalardan so`ng buyrak usti bezining glyukokortikoid funktsiyasini pasayishi kuzatiladi, bu katta sportchilarda oshishi bilan ifodalanadi. Bolalardagi bu holat organizmning umumiy adaptatsiyasiga o`z ta`sirini ko`rsatadi. Jismoniy mashqlarning skelet muskullari va yurak qon-tomirlar tizimiga ta`siri.

Bolalarda muskul yuklamalaridan so`ng organizmni tiklanishi ham kam o`rganilgan. Ammo bolalarda shu narsa kuzatilganki, ularda kichik va o`rtacha yuklamalardan so`ng vegetativ asab tizimi funktsiyasining to`liq ishga tushishi tufayli tiklanish tezlashgan. Bu jarayon muntazam ravishdagi trenirovka qismi tufayli oshadi. Buni esa maktabda jismoniy tarbiya darslarini va sport trenirovkalarini o`tishda hisobga olish muhimdir.

Bolalarda tiklanish davrining kattalarga nisbatan kuchsiz rivojlanganligi sababli jismoniy mashg’ulotlarni yakunlovchi qismining vaqtini uzaytirish maqsadga muvofiq hisoblanadi.

Mavzular.

manba