Yurak qon-tomirlar sistemasining funktsional holatini baholash.
Yurak qon-tomirlar sistemasining funktsional holatini baholash. Letunov sinalmasi. Ushbu sinalmani amalga oshirishdan oldin tekshiruvchini 60 sekund (1minut) davomidagi tomir urish soni 6 ta 10 sekund asosida bo`lingan holatda sanab olinadi. Undan so`ng arterial qon bosimi ham o`lchab olinadi. Letunov sinalmasini bajarishda 3 qismlik ish bajariladi.
1 qismda 30 sekund davomida 20 marta o`rnida o`tirib turish mashqi bajariladi. Bunda o`tirganda qo`llar oldinga cho`zilgan dastlabki holatga qaytganda esa qullar yonda bo`ladi. So`ngra 3 minut davomida, har bir minutni 10 sekundlarga bo`lingan holatda tomir urish soni va arterial qon bosimini o`lchash yo`li bilan organizimning tiklanishi aniqlanadi.
2 qismda 15 sekund davomida teshiriluvchi o`rnida maksimal tezlikda yugurish mashqini bajaradi. SHundan so`ng esa 4 minut davomida yuqoridagi ko`rsatilganidek, har bir minutni 10 sekundlarga bo`lib olgan xolda, tomir urishlar soni va arterial qon bosimini o`lchash orqali organizmni tiklanishi aniqlanadi.
3 qismda tekshiriluvchi tomonidan 3 minutlik, har bir minutiga 180 qadamdan iborat bo`lgan yugurish mashqi bajariladi va 5 minut davomida yuqoridagilardek organizmning funktsional holatini tiklanishi aniqlanadi. Yurak qon-tomirlar sistemasining funktsional holatini baholash.
Bu sinalmani bajarishda quyidagilarga e`tibor berish kerak. Jumladan har bir qismni bajarish yuqorida ko`rsatilgan tartibda amalga oshishi kerak. Bunda 20 martalik o`tirib turish, 15 sekund yugurish uchun organizmni tayyorlab olish bo`lsa, 15 sekund yugurish 3 minut davomida, har bir minutiga 180 qadamdan iborat bo`lgan yugirish mashqi uchun organizmni tayyorlab olish imkoniyati xisoblanadi. Bundan tashqari 3 qismni bajarganda tajriba bordiyu, bolalarda olib borilsa, ularni jinsini ham xisobga olishga to`g’ri keladi. Jumladan, qiz bolalarda minutiga 180 qadamli yugurish mashqi 2 minut, o`g’il bolalarda esa 3 minut davomida bajariladi. Sinalmadan olingan natijalarga asoslanib, organizm yurak qon-tomir sistemasannng funktsional holati va organizmning ish qobiliyati to`g’risida xulosaga kelinadi. Bunda tomir urishining oshishi va bosimini o`zgarishi va organizmning tiklanishi darajasiga ko`ra quyidagi jismoniy og’irliklarga nisbatan organizm reaktsiyalari aniqlanadi:
1. N ormatonik reaktsiya; 2. Gipotonik reaktsiya (astenik); 3. Gipertonik reaktsiya; 4. Distonik reaktsiya; 5. Poganasimon reaktsiya. Yurak qon-tomirlar sistemasining funktsional holatini baholash.
Normatonik reaktsiyada quyidagilar sodir bo`ladi. Tomir urishi sezilarsiz oshadi. Yuqori qon bosimi ozgina oshadi, pastki qon bosimi esa ozgina pasayadi. Organizm tiklanishi 3-5 minutda sodir bo`ladi. Bu yaxshi shug’ullanganlarda sodir bo`ladi.
Gipotonik (astenik) reaktsiyada tomir urishi qisman oshadi. Yuqori qon bosim kuchsiz oshadi, pastki qon bosim esa oshib ketadi. Organizmning tiklanishi normada yoki normadan yuqori bo`ladi. Bu reaktsiya kasallik holati bo`lib, organizm haddan tashqari charchaganda, kasaldan yangi turganda yoki sportchi yuragi zo`riqqan hollarda uchraydi.
Gipertonik reaktsiyada tomir urishi keskin oshib ketadi. Yuqori qon bosimi esa juda yuqori, pastki qon bosimi ham oshadi. Organizm tiklanishi 5 minutdan oshib ketadi. Gipertonik reaktsiya asosan qari odamlarda uchraydi, aterioskleroz va gipertoniya kasalligi bilan jabrlanayotganlarga xos reaktsiyadir. Bu yoshlarda esa kelajakda gipertoniya bo`lib qolishini vujudga keltiradi. Bundan tashqari xaddan tashqari ko`p shug’ullanganlik yoki trenirovkalarni sonini oshirilishi natijasidir.
Distonik reaktsiya tomir urishi sezilarli oshadi. Yuqori qon bosim juda oshib ketadi, pastki qon bosim «0» gacha tushib ketadi. Organizmni tiklanishi normadan ko`p. Distonik reaktsiya ham kasallik hisoblanadi. Bu o`ta charchash, o`ta shug’ullanish va nevrozlarda yoki yuqumli kasallik bilan og’riganlarda uchraydi.
Pog’anasimon maksimal bosimni oshish reaktsiyasidir. Bunda tiklanish davrining 2-3 minutda yuqori qon bosimi, ishni bajarib bo`lgandan so`ngi ko`rsatkichiga nisbatan yuqori bo`ladi. Bu ham kasallik hisoblanadi.
Garvard step-testi. Bu testni amalga oshirishda jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchilar yosh, jinsiga bog’liq holatda ma`lum balandlikdagi zinapoyalarga chiqib tushish orqali organizmlarini funktsional holatlarini tekshiriladi. Zinapoyaning balandligi erkaklar uchun 50,8 sm bo`lib, ayollar uchun esa 43 sm ni tashqil etadi. Bu balandlikka chiqib tushish erkaklar uchun minutiga 30 marta bo`lib, 5 minut davomda mashq bajariladi. Ayollarda esa shu yuqorida ko`rsatilgan mashg’ulot 4 minut davomida bajariladi. Ushbu metodni bolalarda bajarilganda, ularni jinsi va yosh xususiyatlarini hisobga olinadi. Jumladan, 8 yoshgacha bo`lgan o`g’il va qiz bolalarga zinapoyani balandligi 35 sm dan iborat bo`lib,mashqni bajarish vaqti 2 minutdan iborat va bunda minutlik chiqib tushish soni 30 martadan iboratdir, 8-12 yoshgacha bo`lgan bolalar va qizlarda zinapoya balandligi 35 sm, bajarish vaqti 3 minutlik chiqib tushish soni 30 martadan iborat bo`ladi, 12-18 yoshli qizlar uchun zinapoya balandligi 50 sm, ishni bajarish vaqti 4 minut va minutlik chiqib tushish soni 30 martadan iborat bo`ladi.
Tekshiriluvchi mashqni bajarib bo`lgandan so`ng quyidagi formula orqali Garvard sten-testi indeksi (GSTI) topiladi.
Bu quyidagi formula orqali ifodalanadi:
ГСТИ = ____________t ×100
( f1 + f2 + f3) × 2
Bunda t – zinapoyaga chiqish-tushish vaqti; f1 -tiklanish davrining 60-90 sekundlar orasidagi 30 sekundlik tomir urish soni; f2– tiklanish davrining 120-150 sekundlar orasidagi 30 sekundlik tomir urish soni va f3 – tiklanish davrining 180210 sekundlaridagi tomir urish sonidan iboratdir. GSTI – natijalari 50 dan kam bo`lsa juda yomon, 51-60 gacha bo`lsa yomon, 61-70 gacha bo`lsa etarli, bordiyu 71-80 bo`lsa yaxshi, 81-90 juda yaxshi va u 90 dan yuqori bo`lsa a`lo deb xisoblanadi. GSTI- sport turi og’irligiga bog’liq holatda oshib boradi. Jumladan gimnastikaga nisbatan sportchi chidamlilik talab qiladigan turlarida yuqori darajada bo`ladi. Jumladan chang’ichilar, yuguruvchilar va velosipedchilar uning natijasi 100-200 va undan yuqori bo`ladi.
PWC-170 TESTI. PWC-170 funktsional sinalmasi tekshirilayotgan kishining mustaqil ish bajarishi natijasida, uning yurak urushi 170 martagacha etishiga asoslangan bo`lib. SJOST – Rand tomonidan kashf etilgan. Bunda PWC-170 atamasi ingliz tilida Physical Working Capacity- degan so`zlarning bosh xarfidan tashqil topgan bo`lib «Jismoniy ish qobiliyat» degan ma`noni bildiradi.
PWC-170 testi bajaruvchining yurak tomir urushiga va muskulni quvvatiga bog’liq bo`lgan sinalma xisoblanadi, hamda buni bajarishda uzoq vaqt shartsharoitlarni talab kilgani uchun, bu testni V. L. Karpman tomonidan soddalashtirilgan. Bunga ko`ra tekshiriluvchiga veloergometrda har biri 5 minutdan iborat bo`lgan 2 ta og’irlikdagi ish bajartiriladi. Bunda veleorgometrning aylanish tezligi minutiga 60-70 tani tashqil etishi kerak va bu nagruzkalar orasida 3 minutlik tanaffus mavjuddir. Birinchi nagruzkaning quvvati sportchining vazniga bog’liq bo`lib, u 300-800 kg metr, ikkinchi nagruzkaning og’irligi esa 700-1500 kg metrgacha bo`ladi. Tekshirish natijalari quyidagi formula orqali aniqlanadi. Jismonan kam tayyorlangan kishilar uchun nagruzka, quvvati PWC-150, PWC-130 va xokazogacha kamaytiriladi. Olingan natijalarni quyidagi formulaga ko`yiladi.
PWC170 = N1 + N2 – N1170-______f1
f2 – f1
Bu erda N1 va N2 nagruzkalar quvvati, f1 va f2 lar esa 1 chi va 2 chi nagruzkalardan keyingi yurak qisqarishlarining minutlik soni.
PWC-170 ning qiymati yosh shug’ullanmagan erkaklarda 700-1100 kg metr/min., yoki o`rtacha har bir tana og’irligiga 15,5 kg- metr/min. tashqil qilsa, ayollarda bu qiymat 450-750 kg metr/min yoki har bir kg og’irligiga 105 kg metr/min. ni tashqil qiladi. Bu qiymat 8-10 yoshli bolalarda 300-430 kg metr/minutni, 12-14 yoshlarda 550-700, 15-16 yoshlarda 700-900 kg metr/minutni tashqil etadi. Sportchilarni xar xil yoshlarid bu ko`rsatkich yuqori darajada bo`lib, 2000-2500 kg metr/min. chidamlik bilan shug’ullanuvchi sport turlarida va boshqa sport turlarida esa 1400-2000 kg metr/minutni tashqil etadi. Yurak qon-tomirlar sistemasining funktsional holatini baholash.