Yurak qon-tomirlar kasalliklari profilaktikasida jismoniy faollik muammolari.
Yurak qon-tomirlar kasalliklari profilaktikasida jismoniy faollik muammolari. Yurak qon-tomirlar kasalliklari, xususan, ateroskleroz va yurak ishemik kasalligi (YuIK) xozirgi zamon tibbiyotining eng dolzarb muammosidir. Chunki ushbu kasalliklardan o`lim iqtisodiy rivojlangan davlatlarda umumiy o`limning 2/3 qismini tashkil etadi.
Yurak qon-tomirlar kasalliklari va ular profilaktikasida jismoniy faollikni ta`minlash, ya`ni amalga oshirish juda ham qiyin masalalardan biri hisoblanadi. Bunday kasalliklarni dori-darmonlar bilan davolash xar doim ham kutiladigan natijani beravermaydi. Shuning uchun ham jismoniy faollik bunday kasalliklarni oldini olish va davolashda hozirgi zamon tibbiyotining eng dolzarb muammosidir.
Adabiyotlar ma`lumotlari bo`yicha me`yordagi gomeostazni bir maromda ushlanib turilishida yosh organizmning, xususan, yurak, o`pka, buyrak kabi organlarning funktsional imkoniyatlari kattalarnikiga qaraganda 4-10 marotaba yuqoridir. Organizmning bunday imkoniyatlari 30-35 yoshlardan keyin susaya boradi. 30 dan 80 yoshgacha bo`lgan insonlarda ko`pchilik hujayralarning fermentativ faolligi va nerv impul’slarining o`tkazilish tezligi 15%, tinchlikda yurak faoliyati indeksi 30%, o`pkaning tiriklik sig’imi va buyrakda qon aylanishi 50%, o`pkaning maksimal nafas olish kengligi 60%, hujayralarni kislorodga maksimal to`yinishi 70% pasayishi kuzatiladi.
Qarish jarayoni bilan bog’liq bo`lgan bunday o`zgarishlarni, ya`ni organizmning jismoniy rezervlarini pasayishini, jismoniy xolat, xususan, organizm xarakat faolligini oshirish yo`li bilan bartaraf etish mumkin. Buni Yaponiyada o`tkazilgan tekshirishlar, ya`ni jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’illangan bir gurux erkaklarning, shug’ullanmaganlariga qaraganda yosh ko`rinishlari ham tasdiqlaydi. SHuningdek, bunday fiziologik jarayonlar, o`z-o`zidan organizmda qarish jarayonini ham birmuncha kechiktirishi mumkin.
Kompleks mashqlar (velosipedda yurish, cho`milish, yugurish, piyoda yurish, musiqaga o`ynash va boshqalar) organizmning jismoniy va fiziologik imkoniyatlarini yaxshilab, eritrotsitlar, mushak-kapillyar tolalar nisbatini, muskullarda qon aylanishini, muskul hujayralaridagi mioglobin va mitoxondriylar, hamda fermentlar miqdorini ortishiga sabab bo`ladi. Natijada tana muskullari uchun ATF ishlanib chiqishi ortib, to`qimalarni kislorod bilan ta`minlanishi kuchayadi. Shuningdek kompleks mashqlarning metabolik ta`siri tufayli yurak qon-tomirlar kasalliklari, xususan, ateroskleroz va YUIKning risk omillari ham bartaraf etilishi mumkin. Bundan tashqari jismoniy faollik bilan muntazam shug’ullanish o`pka funktsiyasi va suyak-muskul tizimi faoliyatini kuchaytiradi. Shuningdek suyaklar kortikal qavati qattiqligini oshirib, qarish jarayonida suyaklarning o`z minerallarini yo`qotishidan asraydi. Xullas organizm immun tizimi faoliyatini kuchaytirishi ham mumkin.
Jismoniy faollik, ya`ni kompleks mashqlar bilan muntazam shug’ullanish insonlar ruhiga ham yaxshi ta`sir qilishi aniqlangan. Jismoniy mashqlar, xususan yugirish, musiqa ostida o`ynash insonlardagi depressiya xolatiga ijobiy ta`sir etib, uyquni yaxshilanishiga sabab bo`ladi. YAna shuni ham takidlash kerakki, sport kishining jinsiy imkoniyatlarini ham oshiradi. Katta yoshdagi kishilarning jismoniy faollikka intilishi ijobiy belgi hisoblanadi.
XXI – asrning ikkinchi yarmida kam xarakatlilik hayot tarzi ommaviy xolat bo`lib qolishi mumkin. Chunki xozirda iqtisodiy rivojlangan davlatlarda og’ir jismoniy kuchlanishna talab qiluvchi ish turlari kamaydi, ya`ni mashinalar, avtobuslar, tramvaylar va metro insonni ko`p yurish imkoniyatlaridan xalos etdi. ekskalator va liftlar insonlarni zinapoyadan ko`tarilishdan ozod etgan bo`lsa, televideniya dam olish vaqtida ularni kresloga mahkamlab qo`ymoqda. Natijada kam xarakat hayot tarzi ommaviy tus olib, noinfektsion kasalliklar rivojlanishiga sharoit tug’ilmoqda. Xuddi shu tufayli iqtisodiy jixatdan rivojlangan mamlakatlarda surunkali kasalliklarni ommaviy tarqalganligi tushintiriladi, ularni olidini olishda esa jismoniy faollik muhim ahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari kam xarakat hayot tarzi insonning energetik sarf xarojatlarini kamaytirib, ularni semirishiga sabab bo`ladi. Semirish esa o`z navbatida arterial gipertoniya, qandli diabet, qondagi xolesterin miqdorining ortishi kabi YUIK va aterosklerozning xavf omillarini yuzaga keltiradi.
Jismoniy faollik darajasi bilan YuIKning tarqalganligi orasidagi aloqani o`rganish jismoniy faollikning ijobiy ta`sirini aniqladi. Jiddiy ilmiy izlanishlar shuni ko`rsatadiki, yurak xuruji bilan jismoniy kam xarakat odamlar, jismoniy faollariga nisbatan 3 barobar ko`proq o`limga maxkum ekan. SHuningdek ishi jismoniy faoliyat bilan bog’liq bo`lgan yoki bo`sh vaqtlarini jismoniy faollikda o`tkazuvchi insonlar orasida ateroskleroz va YuIK chalinish xollari juda kam. eksperimental dalillarni ko`rsatishicha jismoniy faollik arterial qon tarkibidagi karbonat angidrid miqdorini me`yorlashtirib, yuqori zichlikdagi β-lipoproteidlar miqdorini ortishiga, metabolik jarayonlarni yaxshilab, tana vaznini kamayishiga sabab bo`lib, ateroskleroz rivojlanish jarayonlariga to`sqinliq qiladi.
Shuning uchun ham jaxon sog’liqni saqlash tashkilotining ekspertlari doimiy jismoniy faollik insonlar hayot tarzining ajralmas qismi bo`lishi kerak deb hisoblaydilar.
Jismoniy faollikni oshirishda hayotning kundalik xolatlaridan foydalanish mumkin: ishga yayov yoki velosipedda borib, kelish (yarim yo`lgacha yayov yurib, keyin shahar transportiga chiqish ham mumkin), lift va ekskalatorlardan foydalanishdan voz kechish, bog’da ishlash, uy mashg’ulotlarini olib borish, musiqa ostida o`ynash va boshqalar. Bunday faoliyat turlari organizmning kundalik energetik sarf xarojatlarini oshirishi, yurak qon-tomirlar tizimi, xususan, ateroskleroz va YuIK ning xavf omillarini nazorat qilishga imkoniyat yaratadi.
Agar siz organizm funktsional imkoniyatlarini oshirib, yurak qon-tomirlar tizimi kasalliklari, xususan, ateroskleroz va YuIK ning xavf omillarini bartaraf etmoqchi bo`lsangiz, doimiy jismoniy mashg’ulotlar bilan shug’ullanishingiz zarur. Bunday mashg’ulotlar insonning yoshi va sog’lig’ining xolatiga qarab tarli tuman bo`lishi mumkin: tez yurish, yugurish, suzish, velosipedda yurish, musiqa ostida o`ynash va boshqalar. Bu mashg’ulotlarni bajarilishida organizm yirik gurux muskullarini jalb etish bajarilayotgan mashqlarning umumiy sharti hisoblanadi.
Doimiy jismoniy faollik insonga qanday qilib ijobiy ta`sir ko`rsatadi?
Birinchidan inson o`zini yaxshi xis qiladigan, kun davomida kam charchaydigan, turli emotsional ruxiy zo`riqishlarni yaxi va oson o`tkazadigan, hamda tez va yaxshi uxlaydigan bo`lib qoladi.
Ikkinchidan insonni tashqi ko`rinishini yaxilaydi, muskullar mustahkamlanib, tana vaznini oson ushlab turilishiga, semirganlarda esa oziqmoddalarni cheklamagan xolda ozishga erishish mumkin. Agar bir vaqtning o`zida jismoniy faollikni oshirish bilan, iste`mol qilinayotgan oziq moddalarni kamaytirilsa, xech qanday zo`riqishlarsiz tana vaznini kamaytirish mumkin.
Dalillarni ko`rsatishicha 90 kg vazndagi kishi iste`mol qilinayotgan oziq moddalarni kamaytirmagan xolda xar kuni bir maromda 2,5 km yayov yuradigan bo`lsa, bir yilda 6 kg gacha ozadi. Jismoniy faollik intensivligi yuqori bo`lsa, inson 1 soatda o`tirgan xolda 100 kkal, mashina xaydayotganda 120 kkal, turgan xolda 140 kkal energiya sarflaydi. 70 kg vaznli erkaklar va 55 kg vaznli ayollar 1 daqiqada yurganda 11,2 kkal, velosipedda yurganda 8,2 kkal, suzganda 11,2 kkal, yugurganda 19,4 kkal, kresloda o`tirganda 1,3 kkal energiya o`zlashtiradi.
Jismoniy faoliyat intensivligini ortishi bilan energiyani o`zlashtirish orasida doimiy to`g’ri bog’liqliq yo`q. Ammo energiya emirilishining eng yaxshi usuli bo`lib, uzoq vaqt davomida doimiy intensivlikdagi jismoniy mashqlarni bajarish hisoblanadi.
Turli xil ish faoliyati vaqtida va ishdan tashqari vaqtning taxminiy energiya sarfining turli jadvallari mavjud. Masalan, 70 kg vazndagi insonning energiya sarflari quyidagicha:
- kantselyariya ishlarida, avtomobil xaydaganda, 1,6 km soatiga sayr qilinganda – 4-7 kkal/daqiqa;
- avtomashinalar, televizor remontida, chop etish mashinasida ishlashda, tikishda, 3 km soatiga sayr qilinganda, musmqa ostida o`ynaganda, motorli qayiqni boshqarganda – 7-11 kkal/daqiqa;
- shtukaturka ishlarida, oynalarni yuvishda, g’ishtni terishda, 4 km soatiga yurganda, 4 km soatiga yurganda, 10 km soatiga velosipedda yurganda, valibol o`ynaganda, qayiqda suzganda – 11 – 14 kkal/daqiqa;
- molyar ishlarida, 5 km soatiga yurganda, 13 km soatiga velosipedda yurganda, stol tenisini o`ynashda, davomli gimnastikalarda – 14-18 kkal/daqiqa;
- yumshoq erni lopatkada chopganda, 5,5 km soatiga yurganda, chang’ida 1,5 km soatiga uchganda – 18-21 kkal/daqiqa;
- 8 km soatiga yurganda, 17,5 km soatiga velosipedda yurganda, bodminton, tennis o`ynaganda, daraxt kesganda, qorni lopatka bilan tozalash, chanada tepalikdan uchish, chang’ida yumshoq qorda yurish, suv chang’ilarida uchish – 21-25 kkal/daqiqa;
- yerlarni, katta daraxtlarni chopish, 36 kg yukni ko`tarish, 8 km soatiga yugurish, 19 km soatiga velosipedda yurish, chang’ilarda faol uchish, bosketbol, xokkey o`yinlarida va alpinizmda – 25-28 kkal/daqiqa;
- 5,5 kg yukni lopatka bilan daqiqada 10 marta otganda, 9 km soatiga yugurganda, 6,5 km/soat tezlikda qorda, gandbol, basketbol o`ynaganda – 28-32 kkal/daqiqa;
- 7,5 kg yukni lopatka bilan daqiqada 10 marta otganda, 9,5 km soatiga yugurmoq, qorda chang’ida yurganda, gandbol musobaqalarida – 32 kkal/daqiqa va undan yuqori.
Uchinchidan, jismoniy, aqliy ish qobilyati, yurak qon-tomir va nafas tizimlarining funktsional faoliyatlari yaxshilanadi.
Shunday qilib, doimiy jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish hujayralarning fermentativ faolligini ortishi, nerv impul’slari o`tkazilish tezligining kuchayishi, o`pkaning tiriklik sig’imini kengayishi, buyraklarda qon aylanishini yaxshilanishi, yurak faoliyati indeksining, hamda hujayralarning kislorodga to`yinishini ortishiga sabab bo`lib, yurak qon tomirlar kasalliklari, xususan, ateroskleroz va YuIKning xavf omilarini bartaraf etadi, hamda qarish jarayonini sekinlashtiradi.
