XVI-XIX asrlarda O’zbek xonliklarining Rossiya imperiyasi bilan savdo-elchilik aloqalari.
XVI-XIX asrlarda O’zbek xonliklarining Rossiya imperiyasi bilan savdo-elchilik aloqalari. XIX asrning birinchi yarmida Buyuk Britaniya va Rossiya davlatlari o’rtasida Buxoro, Xiva, Qo’qon xonliklari hududlari uchun raqobatchilik kuchayib, keskinlashib ketdi. Raqobatchilikning kuchayishiga quyidagilar sabab bo’ldi:
- Buyuk Britaniya va Rossiyaning Markaziy Osiyo hisobiga yangi mustamlakalarga ega bo’lish yo’lidagi urinishlari;
- O’z mollarini sotish va undan mo’may daromad olish uchun Markaziy Osiyo bozorlarini egallashistagi;
- Markaziy Osiyoning boy xomashyo manbalariga ega bo’lishga intilishlari.
Bu omillar dunyodagi ikki yirik mustamlakachi davlatlar manfaatlarining to’qnashuviga olib keldi.
Hindistonda mustahkam o’rnashib olgan ingliz mustamlakachilari o’zlari tuzgan Ost-Indiya (Sharqiy Hindiston) kompaniyasi orqali Markaziy Osiyo tomon siljishga urindilar. Ularning maqsadi Rossiyaning o’zbek xonliklaridagi ta’sirini yo’qqa chiqarish hamda xonliklarni o’z ta’sir doirasiga olishdan iborat edi. Buyuk Britaniya hukmron doiralari xonliklarning ichki va tashqi ahvolini, ularni bog’lab turgan yo’llarni aniqlash, xonlar bilan aloqa o’rnatish maqsadida maxsus ekspeditsiyalar yubora boshladi. Ekspeditsiyalar zimmasiga, ayni paytda, mahalliy nufuzli kuchlar bilan aloqa o’rnatish vazifasi ham yuklatilar edi.
Ingliz ekspeditsiyalaridan biri U.Murkford boshchiligida uyushtirildi. Murkford ekspeditsiyasi 1825-yil fevral oyida Buxoroga yetib keldi. Manbalarda qayd etilishicha, ekspeditsiya tarkibida 70 ta kishi bo’lib, ular olib kelgan 80 sandiq turli xil mollar Buxoro qushbegisiga ko’rsatilgan. Inglizlar Buxoro xonligini har tomonlama o’rganishga, mahalliy hukmdorlar orasida inglizlarga tarafdor guruhni shakllantirishga muvaffaq bo’lgan edi.
Murkford ekspeditsiyasidan xabar topgan Rossiya hukmron doiralari tashvishga tushdilar. Natijada Rossiya hukumati Buxoro amiri Haydarga inglizlarning Buxorodagi xatti-harakatidan noroziligini bildiradi. Rossiya hukmron doiralarida borgan sari Markaziy Osiyoni bosib olish kayftyati kuchayib bordi. 1826- yilda Rossiya hukumati polkovnik F. Berg boshchiligida Ustyurtga ekspeditsiya yuborib, Markaziy Osiyogaboradiganyo’llarni yanada aniqroq belgilab oldi. 1831-yilda inglizlar Markaziy Osiyoga ikkinchi marta elchi yubordilar. Elchilarga ingliz armiyasi leytenanti Aleksandr Byorns boshchilik qildi. XVI-XIX asrlarda O’zbek xonliklarining Rossiya imperiyasi bilan savdo-elchilik aloqalari.
- Byorns 1832-yilda Buxoroga kirib keldi. U o’zini arman savdogari deb tanitdi. Qo’lida hind va afg’on savdogarlarining tavsiyanomalari bo’lgan bu „tadbirkor» Buxoro xonligi qushbegisi bilan aloqa bog’lay oldi. Buyuk Britaniya hukumati Hindiston bilan Markaziy Osiyo o’rtasida savdo aloqalarining kengayishiga o’zining xonliklardagi ta’sirini qaror toptirishning asosiy yo’li deb qarar edi. Shuning uchun ham Angliya hind savdogarlariga xonliklar bilan savdo-sotiq aloqalarini yo’lga qo’yishlarida katta yordam ko’rsatdi. Xususan, hind savdogarlariga qarz hamda ingliz mollari berib turildi. Bu mollar Markaziy Osiyoda Rossiya mollari narxidan arzonga sotilar edi.
Aleksandr Byorns mamlakat hududida katta razvedka ma’lumotlari ham to’play oldi. Bu elchilik missiyasi Markaziy Osiyoda ingliz savdosining rivojlanishiga yordam berdi.
1839-yili Angliya Afg’onistonga qarshi harbiy harakatlar boshlaganida Rossiya – Buyuk Britaniya munosabatlari yanada keskinlashgan. Agar Afg’oniston bosib olingudek bo’lsa, navbat Markaziy Osiyoga kelishi mumkin edi. 1839-yili Hirotda o’z qarorgohini vujudga keltirgan ingliz razvedkasining ayg’oqchilari Markaziy Osiyo xonliklariga yuborilib turildi. Xususan, ingliz razvedkasi vakillaridan kapitanlar Jeyms Ebbot, Charlz Stoddart, Konolli, Richard Shekspirlar Xiva, Buxoro, Qo’qon xonliklariga kelib harbiy, siyosiy, iqtisodiy masalalarda ma’lumotlar to’plab, o’z rahbarlariga yetkazardi.
Inglizlarning Markaziy Osiyodagi harakatlaridan tashvishga tushib qolgan Rossiya 1839-yili Xiva xonligiga qarshi birinchi harbiy yurishni boshladi. Bu yurishga Orenburg gubernatori V.A. Perovskiy rahbarlik qilgan edi. Biroq urush qatnashchilarining o’zini sovuqqa oldirishi, oziq-ovqat, yem-xashakning tugab borishi oqibatida orqaga qaytadi. Bu yurish muvaffaqiyatsizlikka uchradi.
