Xonliklarning hududi va aholisi, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayoti.
Xonliklarning hududi va aholisi, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayoti. Shayboniylar davlati o’z moxiyatiga ko’ra yirik davlat bo’lib, davlat tepasida cheklanmagan xokimyatga ega bo’lgan xon o’tirgan. Xonlikning siyosiy tizimida va davlat boshqaruvida Temur va temuriylar davrida qaror topgan tartib qoidalar, xususiyati bilan birga ko’chmanchi o’zbeklar davlatiga xos bo’lgan an’analar ham mavjud edi. Davlat boshqaruvida islomiy shariat va odat qonun-qoidalariga amal qilingan.
Markaziy boshqaruv davlatning ichki va tashqi xayotiga bog’liq barcha masalalarni hal qiladigan dargox-saroy devonida jamlangan edi. Davlatning oliy darajadagi amaldorlari a’zo bo’lgan va odatda bosh vazir tomonidan boshqariladigan bu maxkam mamlakatning siyosiy, moliyaviy, xar
Biy, tashkiliy va boshqa masalalarni ko’rib chiqardi. Bunda qabul qilingan qarorlar faqatgina xon tasdiqlangandan so’ng kuchga kirar edi.
Davlat boshqaruv apparatida ko’kaldosh, otaliq, naqib, a’zam, vazir, devonbegi va boshqa oliy amldorlar katta o’rin tutardi. Davlat boshqaruvida xarbiy-ma’muriy amaldorlardan tashqari, ulamolar, din peshvolari, shayxlar va xojalar, xususan, Shayx ul islom, Qozi kalon, Mufti kabi diniy mansab egalarining ham ta’siri katta bo’lgan. Bu davrda ayniqsa, Jo’ybor shayxlarning mavqei oshib ketgan edi.
Shayboniylar davlatida 40 dan ortiq soliq turlari va jarimalar bo’lgan. Soliq to’lovchi axoli raiyat (fuqaro) deb atalgan va ulardan olinadigan soliqlardan tashqari jarimalar ham undirib olingan. Shayboniylardan so’ng Buxoro xonligi taxtiga Ashtarxoniylar (Joniylar) sulolasi chiqdi va xokimyatni 150 yildan ortiqroq (1601-1756) o’z qo’lida saqlab qoldi. Bu davr o’zbek davlatchiligi tarixidagi eng ziddiyatli davr xisoblanadi.
Ashtarxoniylar davlati tizimi o’z tuzilishiga va moxiyatiga ko’ra Shayboniylar davlat tizimidan deyarli farq qilmasdi. Xon rasman oliy xokimyat boshlig’i xisoblanardi va barcha farmon va qonunlar uning nomi bilan chiqarilar edi. Biroq, amalda ko’pgina ashtarxoniy xonlar yirik saroy amaldorlari qo’lida o’yinchoq bo’lib, joylardagi davlat boshqaruvi viloyatlar xokimlari qo’liga o’tib qolgan edi. Bu esa o’z navbatida markaziy xokimyatning zaiflashuvi va siyosiy-iqtisodiy inqiroziga olib kelar edi.
Ashtarxoniylar davrida Buxorodan keyingi eng nufuzli shaxar Balx bo’lib, uni taxt vorisi boshqargan. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo’lib, markaziy va maxalliy boshqaruv tizimiga ega edi.
Mamlakat iqtisodiy xayotida savdo-sotiqning axamiyati xatto urushlar bo’lib turgan vaqtda ham pasaygani yo’q. Asosiy savdo markazlari Buxoro, Samarqand, Qarshi, Toshkent, Balx va boshqalar edi. Tashqi savdoda asosan Rossiyaning turli shaxarlari (Astraxan, Orenburg, Sibirdagi shaxarlar), Xindiston, Xitoy, Turkiya, Eron, Qoshg’ar bilan aloqalar mustaxkamlandi. Ashtarxoniylar davlatida soliq tizimi shayboniylar davlati soliq tizimiga o’xshash xolda yuritilgan. Biroq bu davrda tinimsiz urushlar sababli axolidan soliqlar yig’ib olish ko’paygan. Xatto Subxonqulixon davrida bir yo’la yetti yillik soliqni yig’ib olishxaqida farmon berilgan va bu xalqning qashshoqlashuviga narxlarning oshib ketishiga olib kelgan edi.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, ashtarxoniylar garchi davlat tepasida bir yarim asrdan ortiqroq vaqt davomida turgan bo’lsalarda, kuchli markaziy xokimyatni saqlab qolishga erisha olmadilar, bu esa mamlakatning siyosiy, iqtisodiy, xarbiy saloxiyatining tushkunlikka uchrashiga va inqiroziga olib keldi hamda XVIII asr o’rtalaridan ular xokimyatni mang’it amirlari qo’liga topshirishga majbur bo’ldilar.
Qo’qon davlat boshqaruv tizimida eng oliy xukmdor «xon» bo’lib, u deyarli chelanmagan xuquqqa ega edi. Qo’qon xonlari dastlab «biy» unvonida bo’lib, Olimxon davridan boshlab (1805 yildan boshlab) «xon» unvoni joriy etilgan. Uning vorisi Umarxon(1810-1822) esa o’ziga «amir al-mo’minin» unvoni oldi va amalda siyosiy va diniy xokimyatni birlashtirdi. Garchi xon cheksiz xokimyat egasi sanalsada, saroyda urug’ boshliqlari va qo’shin qo’mondonlarning ta’siri kuchli edi. Bu esa xonning siyosiy kuchqudrati ma’lum iqtisodiy asoslarga va ijtimoiy guruxlarga bog’liq ekanligini ko’rsatadi.
Xon saroyda tuzilgan Kengash muxim ishlarni ko’rib chiqqan va unga mingboshi raxbarlik qilgan. Bu kengashning davlat boshqaruvida axamiyati katta edi. Saroy amaldorlari ichida mingboshi (bosh vazir) va amirlashkar (xarbiy vazir), qushbegi- xon maslaxatchisi yoki viloyat xokimi, parvonachi (xon maslaxatchisi), shig’ovul (vaziri ilmiya) va boshqa amaldorlar katta o’rin tutgan. Ular o’z xizmatlari evaziga yillik maosh olganlar. Shuningdek, ularga xizmatlari uchun yer-mulklar ham in’om etilgan.
Ichki savdo munosabatlari mahalliy maxsulotlar asosiy o’rin tutardi. Tashqi bozorga chiqadigan maxsulotlarning asosini qishloq xo’jalik mahsulotlari (paxta, jun, ip, mato, quruq meva va boshqalar) tashkil etib, ular XIX asrdan boshlab, bevosita Rossiyaga chiqarila boshlandi. Tashqi davlatlardan (Xitoy, Rossiya, Hindiston) asosan metall va metall buyumlar, fabrika mahsulotlari, choy va boshqalar keltirilar edi. Xonlikdagi asosiy soliq hiroj bo’lib, u pul va mahsulot tarzida undirilib olinardi. Zakot va boshqa soliqlar bilan birga kanallar qazish, ariqlarni tozalash, obodonchilik ishlari, turli qurilishlar kabi majburiy ishlar ham mavjud edi.
Xonlikdagi barcha mansab va unvonlar 3 toifaga: xarbiy-ma’muriy.
Xarbiy.
Diniy amallarga bo’lingan.
Saroy unvonlari ichida xondan keyin turuvchi eng nufuzli amaldorlar inoq, otaliq, biy xisoblangan. Ular xonning eng yaqin maslaxatchilari bo’lib, davlatning siyosiy, moliyaviy, iqtisodiy, xarbiy xayotini nazorat qilib turganlar. Xonlikning siyosiy – iqtisodiy xayotida ulardan tashqari naqib, amir al – umaro, mextar, qo’shbegi, beklarbegi, devonbegi, parvonachi, dasturxonchi, eshikog’asi, shotir, yasovulboshi, udaychi, mingboshi, mirobboshi va boshqalar muhim o’rin tutardi. Shayxulislom boshchiligidagi din peshvolari diniy hokimiyatni boshqarar edi.
Xiva xonligida davlat tili o’zbek tili bo’lib, barcha ishlar va hujjatlar yagona tilda – o’zbek tilida olib borilar edi. Xiva xonligi XVI – XVIII asrlarda viloyatlarga bo’lingan bo’lsa, XVIII asr oxiri – XIX asr boshlaridan boshlab, davlatdagi siyosi ma’muriy birlik bekliklarrga aylantirildi. Bu davrda xonlikda 16 ta beklik, ikkita noiblik mavjud edi. Ular Xazorasp, Gurlan, Xonqa, Ko’hna Urganch, Qo’shko’prik, Pitnak, G’azovot, Qiyot, Shobboz (Shoxabboz), Shovot, Toshhovuz, Ambarmanak, Urganch, Xo’jayli, Shumanay va Qo’ng’irot bekliklari hamda Beshariq va Qiyot – Qo’ng’irot noibliklaridir.
Bu noiblik va bekliklarni xon tayinlaydigan beklar va noiblar boshqarar edi. Xiva shaxri esa xon va bosh vazir (inoq) ning izmida bo’lgan. Xonlikda o’troq dexqonchilik tumanlarida asosan o’zbeklar yashar, ular mamlakat aholisining asosiy ko’pchiligini tashkil etardi. Xonlikda saroy amaldorlari, markaziy va mahalliy boshqaruvning yuqori pog’onalari egallab turgan ijtiomiy tabaqalar, harbiy ma’muriy amaldorlar va mansab egalari katta xuquq va imtiyozlarga ega ijtimoiy tabaqa edi.
Xonliklar orasida Xiva xonligi boshqa davlatlarga nisbatan o’zining tajovuzkor yurishlari bilan ajralib turardi. Bunday yurishlar asosan Buxoro va Eron davlatlariga nisbatan olib borilgan. Xonlikda oliy bosh qo’mondon xon hisoblangan. Inoq harbiy – ma’muriy amaldorlarga yetakchilik qilardi. Qo’shinlar boshlg’i sarkarda bo’lib, amir – ul umaro deb yuritilgan. Xonning shaxsiy gvardiyasiga yasovulboshi qo’mondonlik qilgan. Xonliklarning hududi va aholisi, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayoti.
Qo’shinlar otliq va piyoda qismlarga bo’lingan. Shuningdek, yollanma turkmanlardan ham iborat qo’shin mavjud bo’lib, ular o’zbek sarbozlari bilan birgalikda qo’shinningsh asosiy kuchi sanalgan. Jang olib borish usuli Chingizxon va Amir Temur davridagi qoidalarga asoslangan. Asosiy qurollari o’q – yoy, qilich, nayza, dubulg’a, kam miqdorda miltiq va zambaraklar bo’lib, qalqon va sovut himoya vositasi hisoblangan. Xonliklarning hududi va aholisi, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayoti.
Xonlikda asosiy sudlov mahkamalari qozilik idoralari bo’lgan. Bu mahkamalar bir necha pog’onali bo’lgan. Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat yoki oliy shaxs xon hisoblangan. Uning o’zi og’ir jinoiy ishlarni shaxsan ko’rib chiqqan. Undan keyingi o’rinda bosh sudya – qozikalon turgan. Xonlikda har bir viloyat, tuman, qasaba, shaxarlarda xon tomonidan tayinlangan qozilar bo’lib, ular o’z yordamchilari – muftilar yordamida mulkchilik bilan bog’liq masalalarni hal qilish, mayda jinoyatlarni ochish va shu singari ishlar bilan shug’ullangan. Viloyatlarda jinoyi ishlarni ko’rib chiqishga maxalliy xokimning ham xuquqi bor edi. Qishloqlarda mayda mojarolar qishloq oqsoqoli tomonidan xal etilgan. Xonliklarning hududi va aholisi, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayoti
Xonlikda barcha yerlar davlat yerlari, vaqf yerlar va xususiy mulklarga bo’linar edi. Voxa iqtisodiyotining asosini dexqonchilik va chorvachilik, xunarmandchilik va savdo-sotiq tashkil etardi. Dexqonchilikda Amudaryo quyi oqimidan bosh oladigan kanallar va ariqlar katta o’rin tutgan. Asosiy yerlar quydagi 11 kanaldan sug’orilgan: Pitnak, Polvon, Qazovot, Shoxabboz, Yarmish, Qilich Niyoz biy, Karakuz, Arna, Bo’zsuv, Suvvoli va Xon kanallari.
Xonlikda paxtachilik va bug’doy asosiy ekinlar bo’lgan. Chorvachilikda yilqi, tuya, qoramol boqilgan. Xunarmandchilik ancha keng tarqalgan bo’lib, asosiy yirik shaxarlarda to’plangan edi. Mamlakat iqtisodiyotining asosini savdo-sotiq tashkil etgan. Xonlikning geografik qulayligi uning ichki va tashqi savdosi rivojlanishiga ta’sir ko’rsatardi. Xonlikda tranzit savdo aloqalari ham yaxshi yo’lga qo’yilgan edi. Xonliklarning hududi va aholisi, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayoti
