Xioniylar, Kidariylar, Eftaliylar va Turk xoqonligi hukmronligi davrida ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot.
Xioniylar, Kidariylar, Eftaliylar va Turk xoqonligi hukmronligi davrida ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot. Yangi yer egaligi munosabatlarining tarkib topa boshlashi bilan sug’oriladigan yer maydonlarining ma’lum bir qismi mulkdor zodagon tabaqa vakillari – “dehqonlar” qo’lida to’plana boshlagan. Buning natijasida qishloq jamoasining erkin qo’shchilari ma’lum darajada zodagon dehqonlar asoratiga tushib, ularga qaram kadivarlarga aylana borganlar. Obikor yerlarning ibodatxonalarga tegishli qismi “vag’nze” deb yuritilgan. Yaylovlarning asosiy qismi oqsoqol zodagonlar qo’lida bo’lgan.
V-VI asrlarda dehqonchilik vohalarida eftaliylarning o’troq-lashuvi kuchayadi. Buning oqibatida sug’oriladigan yerlarga bo’lgan talab ortadi. Mazkur ehtiyojni qondirish maqsadida kichik-kichik zovur va anhorlar qazilib, ko’plab yangi yerlar o’zlashtiriladi. Hozir-ga qadar saqlanib qolgan Zaxariq, Bo’zsuv,
Darg’om kanallari V asrda barpo etilgan yirik sug’orish tarmoqlarining namunalaridir
Milodiy IV-VI asrlar O’rta Osiyo tarixida ko’chmanchi qabila-larning kirib kelishi hamda yangi siyosiy uyushmalarning yuzaga keli-shi bilan izohlanadi. Ammo shuni e’tiborda tutish lozimki, o’rganilayotgan davrda O’rta Osiyoga kelib joylashgan qavmlar Amudaryo va Sirdaryo hududlarida hayot kechirib kelayotgan chorvador xalqlarga madaniy va til jihatidan ancha yaqin elatlar edilar.
Shunday elatlardan biri kidariylar bo’lib, ular haqidagi asosiy ma’lumotlar Xitoyning Beyshi solnomasida hamda g’arb mualliflaridan Prisk Poniyskiy asarlarida uchraydi. Ushbu ma’lumotlarning tahlili kidariylar sulolasining asoschisi, dastlabki hukmdor Sidolo yoki Kidara IV asrda humronlik qilganligini ko’rsatadi. Ammo bu ma’lumotlar to’liq emas. Ba’zi manbalarda Kidara Kushonlar davlatining so’nggi hukmdori sifatida tilga olinadi. Ushbu ma’lumotlardan kidariylar kushonlarning bevosita davomchilari bo’lganligini taxmin qilish mumkin. O’sha davr tangalarini o’rgangan olimlar fikricha, kidariylar Tohariston va Gandxarani 412-437 yillar oralig’ida o’z qo’llari ostida birlashtirganlar.
Kidariylar haqidagi ma’lumotlar nihoyatda cheklangan. Ularda kidariylarning 456 yili Hindistonga borib Gupta davlatini bosib olganliklari, u yerda 75 yil hukmronlik qilganliklari, 477 yili Gandxaradan Xitoyga elchilar yuborganliklari ma’lum, xolos, kengroq ma’lumotlar hozircha mavjud emas.
IV asr o’rtalarida o’lkamizga shimoldan ko’chmanchi xioniylar-ning hujumi boshlanadi. Ularga tadbirkor hukmdor Grumbat boshchilik qilgan. Xioniylar 353 yili So’g’dga yurish qiladilar, 359 yili esa Eron hukmdori Shopur II bilan ittifoqchilik burchini ado etib Suriyaning Amida shahri uchun bo’lgan jangda qatnashadilar. Ushbu jangda Grumbatning o’g’li halok bo’ladi.
- asrning 60-70-yillariga kelib xioniylarning forslar bilan munosabatlari buziladi. Eron shohi Shopur II xioniylarga qarshi kurashib, ikki marotaba yengiladi. Ma’lumotlar yetarli bo’lmasada, mutaxassislar xioniylar kidariylar bilan ittifoqda bo’lganligini taxmin qiladilar. Bunda ular shu davrda Sirdaryo va Amudaryo oralig’idagi yerlar xioniylar ta’siri ostida bo’lganligi hamda ba’zi manbalarda xioniylar kidariylar bilan yonma-yon tilga olinishiga asoslanadilar.
- asrning o’rtalarida diyorimizga shiddat bilan kirib kelgan bu yangi ko’chmanchi aholi yozma manbalarda eftal, xaftal, xaytal degan nomlar bilan tilga olinadi. Eftaliylar, ularning etnik tarkibi, davlat tashkil etishlari xususida tarixiy manbalarda turli xil qarashlar mavjud.
Eftaliylar haqidagi ma’lumotlar Rim, Vizantiya, Suriya, Arman, Xitoy va Fors manbalarida hamda Firdavsiyning “SHohnoma” asarida uchraydi. Eftaliylarning kelib chiqishi haqida yagona fikr mavjud emas. Ba’zi tadqiqotchilar eftaliylarni O‘rta Osiyo-ning janubiy viloyatlarida yashovchi qadimgi mahalliy elatlardan, boshqalari esa ularni Orol oldi va Xorazmdan kelib chiqqanligini qayd qiladilar. Manbalardan birida (Lazer Parbskiy, V asr) efta-liylar etti xonadondan iborat massagetlarning etakchi urug‘laridan biri sifatida bayon qilinadi.
Xitoy manbalarida eftaliylar yuechjilarning boshqa bir sho-xobchasi, ya’ni gaogyuy qabilasining tarmog‘i, yoxud Qang‘yuy avlodlari sifatida talqin qilinadi. O‘zlarini alxonlar deb atagan eftaliylar Baqtriya-Toxariston erlarida yashagan azaliy boxtar qavmidan chiqqan etnik guruh ekanligini qayd qiluvchi fikrlar ham mavjud. Zamonaviy tadqiqotlar eftaliylarning haqiqiy vatani Baqtriya-Toxaristonga muvofiq kelishini ko‘rsatmoqda.
Eftaliylar davlati ulkan hududni qamrab olgan bo‘lib, O‘rta Osiyoning asosiy qismi, SHarqiy Turkiston hamda SHimoliy Hin-distonning yarmi Gandxara bilan birgalikda mazkur davlat tarkibi-ga kirgan. Asli eftaliylarda ikkita davlat mavjud bo‘lib, ulardan biri Afg‘onistonning janubi-sharqiy qismi, Pokiston va SHimoliy Hindiston hududlarini qamrab olgan. Milodiy V va VI asrning birinchi yarmida, Toroman va Mihrqul ismli podsholar davrida ushbu davlat gullab yashnagan. Ikkinchi davlat O‘rta Osiyoning janubi va SHimoliy Afg‘oniston hududlarida tashkil topgan. Bu erdan eftaliylar SHarqiy Turkiston erlarini zabt etganlar.
Eftaliylar davrida shaharlar ravnaq topib, ularning ahamiyati ortadi. Kushoniya (Kattaqo‘rg‘on yaqinida), Rivdad, Poykend, Tallikon, Termiz, Gurgon, Varaxsha shaharlari shular jumlasidandir. Eftaliylar davlati hukmdorining qarorgohi Varaxsha saroyida bo‘lgan-ligi taxmin qilinadi.
Eftaliylar qudratli va ulkan davlat barpo etdilar. Uning hududlari Kushon davlati hududlaridan ham katta edi. Eftaliylar Eron sosoniylarining harbiy qudratini sindira oldilar. Sosoniy-larning sharqqa yurishlari eftaliylarning qarshiligi tufayli to‘xtadi. Ular Eron shohlarining ichki siyosatiga ham aralashib, hatto kimni taxtga o‘tqazish masalasini hal qilish ularning qo‘lida bo‘lgan. Eron davlati har yili eftaliylarga katta miqdorda o‘lpon to‘lab turgan.
Eftaliylar manbalarda dastlab 453-454 va 457 yillar voqealari bilan bog‘liq tarzda tilga olinadi. Ularda keltirilishicha, eftaliylar ularga hujum qilgan YAzdigerd II qo‘shinini tor-mor keltirib, Eronning ichkarisiga ham talon-taroj yurishlarini amalga oshirganlar. Mazkur voqealar 453-454 yillarda sodir bo‘lganligi qayd qilinadi. SHuningdek, 457 yilda eftaliylar hukmdori Vaxshunvar CHag‘oniyon, Toxariston va Badaxshonni o‘ziga bo‘ysundirgan. 456 yilda eftaliylardan Xitoyga dastlabki elchilar kelgan.
459 yili Eron taxtiga o‘tirgan Pero‘zning hokimiyatga kelishi manbalarda eftaliylar bilan bog‘liq ravishda bayon qilinadi. Dastlab eftaliylar yordamida hokimiyatga kelgan Pero‘z keyinchalik ularning g‘animiga aylanadi hamda 459-484 yillarda eftaliylarga qarshi uch marta yurish qiladi.
Birinchi yurishdayoq Pero‘z mag‘lubiyatga uchrab asirga tushadi. Vizantiya imperatori Zenon o‘rtaga tushib katta mablag‘ evaziga uni eftaliylar tutqunligidan xolos qiladi. SHartnomaga muvofiq Pero‘z chegara yaqinidagi Talikon shahrini eftaliylarga topshirish hamda ikki o‘rtadagi chegarani qayta buzmaslik majburiyatini oladi.
Ammo o‘z mag‘lubiyatini tasodifga yo‘ygan Pero‘z tez orada yana eftaliylarga qarshi yurish qiladi. Bu gal ham mag‘lubiyatga uchragan Pero‘z katta miqdorda o‘lpon to‘lashga, yosh o‘g‘li Qubodni eftaliylar qo‘lida garovda qoldirishga majbur bo‘ladi hamda eftaliylarga 2 yil mobaynida soliq to‘lab turish majburiyatini o‘z zimmmasiga oladi. Mazkur mag‘lubiyat natijasida Xuroson hududi to‘laligicha eftaliylar tasarrufiga o‘tadi.
Manbalarda yozilishicha, eftaliylar va forslar o‘rtasidagi uchinchi urushga Pero‘zning eftaliylarni aldashi sabab bo‘lgan. Pero‘z eftaliylar hukmdori Kunxa bilan go‘yo do‘stona munosabat o‘rnatish maqsadida o‘z singillaridan birini uning nikohiga berishni va’da qiladi. Ammo singilning o‘rniga o‘z cho‘rilaridan birini yuboradi. Bunday haqoratdan g‘azablangan Kunxa o‘z qo‘li ostidagi Eron harbiy mutaxassislarini qatl etishga farmon beradi.
Vizantiya yordamidagi uchinchi, so‘nggi yurishida Pero‘z o‘z qo‘shin-lari bilan maxsus tayyorlangan bo‘ri o‘ralariga tushib halok bo‘ladi. Mazkur voqea 484 yili Marv yaqinida sodir bo‘lib, ushbu mag‘lubiyat natijasida Sosoniylar davlatining qudrati Eftaliylar tomonidan sindirildi. Pero‘zning qizi asirga tushib, Vaxshunvarning nikohiga olindi.
Eftaliylar jamiyati ijtimoiy-iqtisodiy tuzumining tahlili bu davrda aholining asosiy qismi dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lib, qolgan qismi esa ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullanganligini ko‘rsatadi. Eftaliylarning ko‘pchiligi mahalliy aholi bilan arala-shib, o‘troq turmush tarziga o‘tgan hamda shahar hayotini o‘zlashtirgan-lar. Ko‘chmanchi turmush tarzini afzal ko‘rganlari esa kigiz o‘tovlarda yashab, keng va sersuv yaylovlarga ega bo‘lishgan. SHu boisdan ular man-balarda goh chorvadorlar, goh shaharliklar sifatida tilga olinadi.
YAngi er egaligi munosabatlarining tarkib topa boshlashi bilan sug‘oriladigan er maydonlarining ma’lum bir qismi mulkdor zodagon tabaqa vakillari – “dehqonlar” qo‘lida to‘plana boshlagan. Buning natijasida qishloq jamoasining erkin qo‘shchilari ma’lum darajada zodagon dehqonlar asoratiga tushib, ularga qaram kadivar-larga aylana borganlar. Obikor erlarning ibodatxonalarga tegishli qismi “vag‘nze” deb yuritilgan. YAylovlarning asosiy qismi oqsoqol zodagonlar qo‘lida bo‘lgan.
V-VI asrlarda dehqonchilik vohalarida eftaliylarning o‘troq-lashuvi kuchayadi. Buning oqibatida sug‘oriladigan erlarga bo‘lgan talab ortadi. Mazkur ehtiyojni qondirish maqsadida kichik-kichik zovur va anhorlar qazilib, ko‘plab yangi erlar o‘zlashtiriladi. Hozir-ga qadar saqlanib qolgan Zaxariq, Bo‘zsuv, Darg‘om kanallari V asrda barpo etilgan yirik sug‘orish tarmoqlarining namunalaridir.
VI asr boshlarida Oltoy o’lkasida siyosiy jarayonlar faollashadi. O’sha paytda hozirgi Mo’g’uliston va qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronlik qilardi. VI asr boshlarida Oltoydagi turkiy qavmlar orasida Ashin urug’ining mavqyei ko’tariladi. Ashin urug’iga mansub Asan va Tuu 460-545 yillarda boshqa urug’larni o’zlariga bo’ysundiradilar va Oltoyda turkiy qabilalar ittifoqiga asos soladilar. Tuuning o’g’li Bumin Telye qabilasini ham bo’ysundiradi. Bumin Jujan xonligiga tobelikdan chiqish uchun kurashadi va 551 yilda Jujan xonining qo’shinlarini yengib, ularni o’ziga bo’ysundiradi. Bumin 552 yilda Xoqon deb ye’lon qilinadi va yangi davlat – Turk hoqonligiga asos soladi. Uning poytaxti Oltoydagi O’tukan shahri yedi. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning dovrug’i ortib borgan. U ko’p bor Xitoyga yurishlar qilib, uning bir qancha hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga har yili o’lpon tariqasida yuz bo’lakdan iborat ipak mato berib turishga majbur bo’lgan.
553 yilda Buminxon vafot yetgach, hokimiyatga uning katta o’g’li Mug’anxon (553-572) o’tiradi. Mug’anxon 558 yilda jo’janlarga so’nggi bor qaqshatqich zarba berib, o’z davlati hukmronligini Tinch okeangacha bo’lgan hududlarda mustahkamlaydi. Uning amakisi Istami (unga «Yabg’u» – bahodir unvoni ham berilgan) bo’lsa, bu davrda xoqonlik hududini g’arbga tomon kengaytirib, Yettisuv, Qashqar va boshqa hududlarni yegallaydi.
563-567 yillar davomida Istami yabg’u qo’shinlari yeftaliylar davlatiga ketma-ket zarbalar berib, O’rta Osiyo va Kaspiy dengizigacha bo’lgan yerlarni yegallashga muvaffaq bo’ladi. Buning oqibatida Yeftaliylar davlati qulaydi. Turk xoqonligi O’rta Osiyo yerlarini ishg’ol yetgach, uning hududlari bevosita Yeron chegarasiga tutashadi.
Xoqonlik Eron bilan yaxshi qo’shnichilik, savdo-sotiq aloqalarini o’rnatishga intiladi. Shu maqsadda Eron shohi Xusrav 1 Anushirvonga turk malikasi uzatiladi, Yeronga yelchilar yuboriladi. Biroq Turk xoqonining Yeronga ikki bor yuborgan yelchilari faoliyati muvaffiyasiz chiqqach, Yeronning xoqonlik bilan murosaga bormasligi, uning qat’iy dushmanligi ma’lum bo’ladi. Buning boisi Yeron shohining O’rta Osiyo hududlariga da’vogarligida yedi. Bu yesa, shubhasiz, bir necha bor xoqonlikning Yeron bilan urushlar olib borishiga sabab bo’ladi. Istami qo’shinlari Yeron shohi Xisrav I ni yengadi. Yeron shohlari Turk xoqonligiga 400 ming Vizantiya tillosi hajmida tovon to’lashga majbur bo’ladi. Mug’anxon va uning avlodlari g’arbda Qora dengizga qadar hududlarni zabt yetib o’zlariga bo’ysundirganlar.
Turk xoqonligi 568-569 yillarda o’sha davrning qudratli davlati-Vizantiya bilan iqtisodiy va savdosotiq aloqalarini o’rnatishga intilib, sug’d savdogari Maniax boshchiligidagi yelchilarni u yerga yuboradi. Yelchilar imperator Yustinian II qabulida bo’ladi. Shundan so’ng Vizantiyannig Zemarx boshliq yelchilari xoqonlik davlatiga keladi. Bu yesa shu davlatlar o’rtasida o’zaro ishonch va savdo-tijorat munosabatlarini o’rnatishda muhim ahamiyat kasb yetgan.
Ushbu voqealar va yana boshqa sabablar Turk hoqonligining zaiflashuviga olib keladi hamda oqibatda, 603 yili hoqonlik ikkita mustaqil davlatga bo‘linib ketadi. Ulardan biri Mo‘g‘ulistonda tashkil topgan SHarqiy Turk hoqonligi, ikkinchisi esa O‘rta Osiyo, Jung‘oriya va SHarqiy Turkistonning bir qismini o‘z ichiga olgan G‘arbiy Turk hoqonligi edi. Xioniylar, Kidariylar, Eftaliylar va Turk xoqonligi hukmronligi davrida ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot.
Ettisuv G‘arbiy Turk hoqonligining markaz edi. Ikkala hoqonlik ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan bir-biridan ajralib turardi. SHarqiy hoqonlik aholisining asosiy qismi ko‘ch-manchi chorvadorlardan iborat bo‘lib, G‘arbiy hoqonlik aholisining kattagina qismi esa o‘troq dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug‘ullanardi. Turk hoqonligida ko‘chmanchi chorvador aholi “budun” yoki “qora budun” nomlari bilan yuritilardi. Budun qabilalar ittifoqini tashkil etardi. Elning hokimi ”yabg‘u” yoki “jabg‘u” unvoni bilan atalardi.
VII asr boshlariga kelib, Xitoyda Suy sulolasi hukmronligi-ning tugashi bilan G‘arbiy Turk hoqonligi yana taraqqiyotga yuz tuta-di. Tan sulolasining hokimiyatga kelishi bilan O‘rta Osiyo va Xitoy o‘rtasida aloqalar jonlanadi. Elchilik munosabatlari yangidan yo‘lga qo‘yiladi.
VII asrning birinchi choragida G‘arbiy hoqonlik nihoyatda kuchaya-di. Uning sharqiy chegarasi Oltoyga, Janubiy chegarasi esa Hind daryosi bo‘ylariga borib taqaladi. Hoqon To‘nyabg‘u davrida (618630) boshqaruv tartiblari isloh qilinadi. O‘troq viloyat hokimlarini hoqonlik ma’muriyati bilan bevosita bog‘lash va ularning ustidan nazoratni kuchaytirish maqsadida, mahalliy hukmdorlarga hoqonlik-ning “yabg‘u” unvoni beriladi. SHu bilan birga O‘rta Osiyo, SHarqiy Turkiston va Toxaristonning deyarli mustaqil hokimliklari usti-dan siyosiy nazorat kuchaytirilib, ular huzuriga hoqonlikning va-killari yuboriladi. Bunday vakillar “tudun” deb yuritilgan.
Bo’ysundirilgan hududlarni mahalliy hokimlar orqali boshqarish tartibi hoqonlikni zaiflashtira bordi. Natijada VI asrning 80-yillari oxirlarida Turk xoqonligi ikki qismga bo’linib ketadi.
VII asr ikkinchi yarmida ancha kuchaygan Xitoy O’rta Osiyo hududlarini ham o’z qo’l ostiga kiritish payiga tushadi. Biroq 670 yilda tibetliklar bosh ko’tarib, sharqiy Turk xoqonligini yangidan tiklaganlaridan so’ng va bu davlat Xitoy uchun kutilmagan xavf-xatarni keltirib chiqargach, endilikda Xitoy O’rta Osiyoga bo’lgan o’z da’vosidan vaqtincha voz kechadi. Uning yendigi butun diqqati Tibetga qaratiladi. Bu davrda O’rta Osiyo hududlarida G’arbiy Turk xoqonligi ta’siri tobora zaiflashib boradi. Bunga mahaliy hokimliklar o’rtasidagi ichki ziddiyatlar, yer-mulk uchun o’zaro kurashlar ham sabab bo’ladi. Bu yesa pirovardida bu hududlarning arab istilochilari tomonidan bosib olinishiga sabab bo’ldi.
Turk xoqonligining sharqiy yerlaridan farqli o’laroq G’arbiy hududda aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzi, madaniy darajasi nisbatan yuqori bo’lgan. Negaki, sharqiy hududlarda yashagan ko’pchilik ko’chmanchi turkiy yelatlarda urug’-qabilachilik munosabatlari hamon kuchli saqlangan. Aholining quyi tabaqasi budun yoki qora budunlar deb atalgan. Urug’-qabilaning nomdor vakillari «beklar» deb yuritilgan. Jamoani xoqon va zodaganlar kengashi -«Qurultoy» boshqargan. O’rta Osiyo yerlarida yesa bu davrda dehqonchilik, bog’dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. O’lkaning Farg’ona, Xorazm va Zarafshon vohalarida ko’plab suv ayirg’ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod yetilgan. Xioniylar, Kidariylar, Eftaliylar va Turk xoqonligi hukmronligi davrida ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot.
Farg’ona va Sug’dda aholining bir qismi tog’-kon ishlari bilan ham mashg’ul bo’lgan. Bu yerlarda oltin, mis, temir yeritish, ulardan kerakli asbob-anjomlar ishlash yaxshi yo’lga qo’yilgan. Shuningdek, Iloqda qo’rg’oshin, kumush, Shahrisabzda yesa qizil tuz qazib olingan. Xioniylar, Kidariylar, Eftaliylar va Turk xoqonligi hukmronligi davrida ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot.
Bu davrda ham yurtimizda moddiy va ma’naviy madaniyatning yangi-yangi betimsol namunalari yaratildi. Turli olimlar mutaxassislar bahsiga sabab bo’lgan Turk-ruin, Urxon-Yenasoy yozuvi, Kultegin bitiklari, Bilga xoqon yodnomasi va shu singari noyob topilmalar turk yozma madaniyatning qadimiyligi va rang-barangligiga guvohlik beradi. 1970 yilda Almati yaqinidagi «Issiq» degan joydan topilgan va fanga «Issiq yozuvi» nomi bilan kirgan turkiy yozuv ham bizning yozuv tariximizga oid qarashlarimizni yanada boyitadi. Yendilikda topilgan noyob ashyoi dalillar asosida turkiy yozuvning tarixi miloddan avvalgi II-I asrlarga borib tutashishi ma’lum bo’ldi. Xioniylar, Kidariylar, Eftaliylar va Turk xoqonligi hukmronligi davrida ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot.
VI-VII asrlarda savdo stiq ishlarida janubdan shimolga tamon ko‘chgan. Bunga vositachilik qilish so‘g‘diylarning qo‘liga o‘tadi. Ular nafaqat quriqlikda, balki shu bilan bir qatorda Kaspiy dengizi orqali ham savdo ishlarida faol qatnashgan. Bu borada Poykant shahrini aloxida tilga olish lozim, chunki mazkur joyda savdogarlar ko‘p istiqomat qilganlar va o‘sha vaqtdagi oldi sotdilarni ular amalga oshirganlar. SHu boisdan ham bu shahar savdogarlar shahri yani “Madinat at-tujor” deb bejiz aytilmagan.
So‘g‘ddan chet mamalakatlarga mevalar: oq va sirir olcha chorva mollariadan quyriqdor qo‘ylar shuningdek yilqidar chiqarilagn.
So‘g‘dning atroflari tog‘lar bilan o‘ralganligi bois bu erlarla oltin mis temir qalaiy kumush singari rangli metallarning konlari juda ko‘p bo‘lgan. Kesh tog‘laridan qizil tuz va oltin qazib olinsa iloqdan kumush va qalayt, maymurug‘dan latun, oltin qazib chiqariladi. Mazkur maxsulotlarning zarur qismi ichki ehtiyojlar uchun bo‘lsa, qolgani eksport sifatida chiqarib turilgan. YUqoridagi misollar so‘g‘dda temirchilik soxasining yuksak darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Metallurgtyada turli mehnat qurollari: belkurak, bolta, o‘roq, mix, taqa va hakoza mehnat qurollari ishlab chiqarilgan. Turli tuman hunarmandchilik buyumlari: pichoq qaychi bezak ashyolari kalit qulf chiroqlardan, harbiy qurollar ishlab chiqarish keng yo‘lga qo‘yilgan. SHuning uchun ham so‘hd harbiylari qurolanish jihatidan boshqa hudud harbiylariga nisbatan ancha ustin bo‘lgan. Xioniylar, Kidariylar, Eftaliylar va Turk xoqonligi hukmronligi davrida ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot.
