Xalifalikka qarshi xalq qo’zgolonlari. Islom dinining yoyilishi (Qur’oni-karim, hadislar va ularning mohiyati).
Xalifalikka qarshi xalq qo’zgolonlari. Islom dinining yoyilishi (Qur’oni-karim, hadislar va ularning mohiyati). Arablar zulmiga qarshi xalq ozodlik kurashlari. Markaziy Osiyo xalqlari arablar istilochilik yurishining birnichi kunlaridan boshlab o’z erki va ozodligi uchun muqaddas kurashga otlanganlar, ona Vatan tuprog’ining biror qarich yeri bo’lsa uni jangsiz va kurashsiz bosqinchilarga bermaganlar. Arablarga qarshi olib borilgan erk va ozodlik kurashining eng ztiborli tomoni shundaki, bu kurashda Movarounnahrning o’trok qadimiy yerlik aholisi bilan turk qabilalari doimo birgalashib yagona ittifoqda jang qilganlar
720-722 yillarda birinchilar qatorida arablarga qarshi So’g’diyonada qo’zg’olon ko’tarilgan. Bu qo’zg’olonga Samarqand hokimi G’o’rak va Panjikent hukmdori Divashtich boshchilik qilganlar. Har safar bo’lganidek so’g’dliklarning ozodlik va erk uchun kurashlarini turklar qo’llab quvvatlaganlar. Yettisuvdan, Turkash hoqon shaxzoda Kursul boshchiligida katta qo’shinni yordam berish uchun Samarqandga yuborgan. So’g’dliklarning birlashgan kuchlari arablarga qarshi muvaffaqiyatli janglar qilib bir necha sezilarli zarbalar berganlar. Bu paytda Xurosonda Said ibi Abdulaziz noib edi. U yumshoq tabiatli va ayni zamonda kiyim-kechakka o’ch bo’lganligidan “Xuzayna” (uy bekasi) laqabini olgan edi. Xurosonga yangi tayiilangan Said ibn Amr Al-Xaroshiy (721) so’g’dliklarga qarshi keskin choralar ko’rgan. U Iroqda ko’tarilgan halq ko’zg’olonini bostirishda o’zining shafqatsizligi bilan nom qozongan edi. Xaroshiy ko’rgan keskin choralardan jabr ko’rib norozi bo’lgan So’g’d aholisi mamlakatni tark etib, Farg’onaga ko’chishga qaror qilgan. So’g’d aholisidan taxminan 10 miig kishi yo’lga otlanib, Xo’jand shahriga yetib kelganlarida Farg’ona podshasi ularni shaharda joylashtira olmay Isfara hududlarida joylashishini taklif ettan. Bu birinchi guruh edi. Ikkinchi guruh Panjikent hokimi Divashtich boshchiligida Zarafshon bo’ylab tog’lar oshib Obgar (Obargar) qal’asi oldidan o’tib ilgarilab borgan.
Birinchi guruh hali Isfaraga yetib bormasdan Al- Xaroshiy yuborgan arab qo’shinlari Xo’jandga yetib borganlar va so’g’dlilarni qamal qilgailar. Farg’ona hokimi so’g’dliklarga yordam bermagan. Qamalda qolgan so’g’dliklarni arablar batamom qirib tashlaganlar. Ba’zi ma’lumotlarda uch ming, yana boshqalarida esa yetti ming odam ana shu qirg’inda halok bo’lganligi takidlanadi. Arablar juda katta o’ljalarni qo’lga olganlar.
Said Al-Xaroshiy Divashtich boshchiligida Obargar yaqinida turgan panjikentliklarni tugatishga kirishadi. Shu maqsadda u Sulaymon ibn Abussari boshchiligida katta qo’shin jo’natadi. Bu qo’shin tarkibida Markaziy Osiyo hududlaridagi bir necha hokimlar, jumladan Xorazm vohkasi kuchlari ham bor edi. Umumiy qo’shinga rahbarlik qilish Musayyob ibn Bashir Ar-Riyohiyga yuklatiladi.Xalifalikka qarshi xalq qo’zgolonlari. Islom dinining yoyilishi (Qur’oni-karim, hadislar va ularning mohiyati).
Qo’zg’olon ko’targan Divashtich boshchiligidagi kuchlar obargar qalasidan chiqib dushmanni qarshi oladi. Bu jangda arablarning qo’li baland kelib, qo’zg’olonchilar Obargar qal’asiga chekinadilar. Qala arablar tomoindan qurshovga olinadi. Kuchlar nisbatining teng emasligini hisobga olgan Divashtich Sulaymonga qalani topshirishga rozi bo’ladi va o’zini Musayyob bilan birga Xaroshiy oldiga yuborishni so’raydi. Xaroshiy Divashtichni izzat-ikrom bilan kutib oladi, samimiy qabul kiladi, so’ngra Arbinjonga (ba’zi manbalarda Rabinjon – Kattaqo’rg’onga yaqin joyda) olib borib qatl etadi. Divashtich tanasi zardushtiylarning xilhonasi – novus devoriga qoqib qo’yiladi. Xaroshiy so’g’dliklar qo’zg’olonini bostirgach, Zarafshon va Qashqadaryo vodiylarida “tartib” o’rnatadi. Unda ayniqsa Kesh va Nasaf katta
Arablar zulmiga qarshi xalq ozodlik kurashlari. Markaziy Osiyo xalqlari arablar istilochilik yurishining birnichi kunlaridan boshlab o’z erki va ozodligi uchun muqaddas kurashga otlanganlar, ona Vatan tuprog’ining biror qarich yeri bo’lsa uni jangsiz va kurashsiz bosqinchilarga bermaganlar. Arablarga qarshi olib borilgan erk va ozodlik kurashining eng ztiborli tomoni shundaki, bu kurashda Movarounnahrning o’trok qadimiy yerlik aholisi bilan turk qabilalari doimo birgalashib yagona ittifoqda jang qilganlar. Xalifalikka qarshi xalq qo’zgolonlari. Islom dinining yoyilishi (Qur’oni-karim, hadislar va ularning mohiyati).
720-722 yillarda birinchilar qatorida arablarga qarshi So’g’diyonada qo’zg’olon ko’tarilgan. Bu qo’zg’olonga Samarqand hokimi G’o’rak va Panjikent hukmdori Divashtich boshchilik qilganlar. Har safar bo’lganidek so’g’dliklarning ozodlik va erk uchun kurashlarini turklar qo’llab quvvatlaganlar. Yettisuvdan, Turkash hoqon shaxzoda Kursul boshchiligida katta qo’shinni yordam berish uchun Samarqandga yuborgan. So’g’dliklarning birlashgan kuchlari arablarga qarshi muvaffaqiyatli janglar qilib bir necha sezilarli zarbalar berganlar. Bu paytda Xurosonda Said ibi Abdulaziz noib edi. U yumshoq tabiatli va ayni zamonda kiyim-kechakka o’ch bo’lganligidan “Xuzayna” (uy bekasi) laqabini olgan edi. Xurosonga yangi tayiilangan Said ibn Amr Al-Xaroshiy (721) so’g’dliklarga qarshi keskin choralar ko’rgan. U Iroqda ko’tarilgan halq ko’zg’olonini bostirishda o’zining shafqatsizligi bilan nom qozongan edi. Xaroshiy ko’rgan keskin choralardan jabr ko’rib norozi bo’lgan So’g’d aholisi mamlakatni tark etib, Farg’onaga ko’chishga qaror qilgan. So’g’d aholisidan taxminan 10 miig kishi yo’lga otlanib, Xo’jand shahriga yetib kelganlarida Farg’ona podshasi ularni shaharda joylashtira olmay Isfara hududlarida joylashishini taklif ettan. Bu birinchi guruh edi. Ikkinchi guruh Panjikent hokimi Divashtich boshchiligida Zarafshon bo’ylab tog’lar oshib Obgar (Obargar) qal’asi oldidan o’tib ilgarilab borgan. Xalifalikka qarshi xalq qo’zgolonlari. Islom dinining yoyilishi (Qur’oni-karim, hadislar va ularning mohiyati). Xalifalikka qarshi xalq qo’zgolonlari. Islom dinining yoyilishi (Qur’oni-karim, hadislar va ularning mohiyati).
Birinchi guruh hali Isfaraga yetib bormasdan Al- Xaroshiy yuborgan arab qo’shinlari Xo’jandga yetib borganlar va so’g’dlilarni qamal qilgailar. Farg’ona hokimi so’g’dliklarga yordam bermagan. Qamalda qolgan so’g’dliklarni arablar batamom qirib tashlaganlar. Ba’zi ma’lumotlarda uch ming, yana boshqalarida esa yetti ming odam ana shu qirg’inda halok bo’lganligi takidlanadi. Arablar juda katta o’ljalarni qo’lga olganlar.
Said Al-Xaroshiy Divashtich boshchiligida Obargar yaqinida turgan panjikentliklarni tugatishga kirishadi. Shu maqsadda u Sulaymon ibn Abussari boshchiligida katta qo’shin jo’natadi. Bu qo’shin tarkibida Markaziy Osiyo hududlaridagi bir necha hokimlar, jumladan Xorazm vohkasi kuchlari ham bor edi. Umumiy qo’shinga rahbarlik qilish Musayyob ibn Bashir Ar-Riyohiyga yuklatiladi.
Qo’zg’olon ko’targan Divashtich boshchiligidagi kuchlar obargar qalasidan chiqib dushmanni qarshi oladi. Bu jangda arablarning qo’li baland kelib, qo’zg’olonchilar Obargar qal’asiga chekinadilar. Qala arablar tomoindan qurshovga olinadi. Kuchlar nisbatining teng emasligini hisobga olgan Divashtich Sulaymonga qalani topshirishga rozi bo’ladi va o’zini Musayyob bilan birga Xaroshiy oldiga yuborishni so’raydi. Xaroshiy Divashtichni izzat-ikrom bilan kutib oladi, samimiy qabul kiladi, so’ngra Arbinjonga (ba’zi manbalarda Rabinjon – Kattaqo’rg’onga yaqin joyda) olib borib qatl etadi. Divashtich tanasi zardushtiylarning xilhonasi – novus devoriga qoqib qo’yiladi. Xaroshiy so’g’dliklar qo’zg’olonini bostirgach, Zarafshon va Qashqadaryo vodiylarida “tartib” o’rnatadi. Unda ayniqsa Kesh va Nasaf katta
dinini qabul qilgan barcha kishilar juz’ya solihlaridan ozod qilindilar va barcha musulmonlar xuquq jihatdan tenglashtirildi. Yer egasi esa qaysi e’tikodda bo’lishidan qat’i nazar, xiroj solig’gi to’lashi shart qilib qo’yildi.
Xuddi mana shu davrda yani 746 yilda Xurosondaga abbosiylar harakatiga boshchilik qilish maqsadida Abu Muslum (asli ismi Abdurahmon ibn Asad, taxminan 727-755 yillar” bu yorga yuboriladi.
Abu Muslimning tarjimai holi to’g’risida bir-biriga qarama-qarshi ma’lumbtlar bor. Jumladan, Taboriyning yozishicha Kufaning Savad yaqinidaga Xutorniyn degan joyda tavallud topgan. U yoshligida bir boyning uyyda gumashta bo’lib ishlagan, sarrojlik qilgan.
Dinovariy esa, Abu Muslim yigitlik chog’ida Isfaxon atrofidagi bir qishloqda qul bo’lgan, degan ma’lumotni berada. Biroq Abu Muslim to’g’risida batafsilroq va to’laroq ma’lumotni Taboriy yozganligidan Xalifalikka qarshi xalq qo’zgolonlari. Islom dinining yoyilishi (Qur’oni-karim, hadislar va ularning mohiyati).
Dinovariy bergan ma’lumotlarga qaraganda Abu Mulum kuchlari safi va geografik doirasi tobora kengayib bordi. Uning qal’asi atrofida Xirot, Bushang, Marvirud, Talikon, Marv, Niso, Obivard, Tus, Nishopur, Seraxs, Balx, Chog’aniyon, Tohariston, Xuttaliyon, Kesh, Nasaf va boshqa viloyatlardan 100 mingdan ortiq lashkar to’plangan edi. Yetarli miqdorda kuch to’planganligiga ishonch hosil qilgan Abu Muslim 747 yilda o’zining qora rangli libos kiygan qo’shinlarini ummavyaylarga qarshi ochik kurashga da’vat etdi. Xalifalikka qarshi xalq qo’zgolonlari. Islom dinining yoyilishi (Qur’oni-karim, hadislar va ularning mohiyati).
Abu Muslim erishgan muvaffaqiyat uning obru etiborining arab xalifaligidagi keng yoyilishiga sabab bo’li. Unin qo’shini tobora yangi kuchlar hisobidan ko’payib bordi. Tez orada qo’zg’olonchilar Xurosonni egallab oldi va 749 yilda Iroq va Jazoirda ummaviylar qo’shinlariga bir necha bor qaqshatkich zarbalar berdalar. Shundan so’ng Abu Muslim lashkarlari poytaxt Damashqqa tomon yurish qildi va xalifa Marvon II ni taxtdan ag’dardi. Bu janglarda lashkarboshi sifatida arab Kaxtaba va xurosonlik Xolid ibn Barmo o’zlarini ko’rsatdilar. Xalifalik taxti abbosiylar qo’liga o’tdi. Ular 750- 1258 y. davomida xalifalikni o’z qo’llarida saqladilar. Taxtga birinchi bo’lib Muhammadniig amakisi avlodlaridan bulgan Abul-Abbos as-Saffoh (749-754) o’tirdi. Xalifalikning hamma hududlarida ummaviylar xonadonining vakillari va yaqiilari batamom qirib tashlandilar.
Abbosiylarning hokimiyat tepasiga kelishida Abu Muslim so’zsiz suratda juda katta xizmatlar qildi. U o’z davrini yirik davlat arbobi va mashhur sarkarda edi. Abu Muslim Xuroson va Movarounnahr xalqiniig ummaviylar zulmidan noroziligidan foydalanib o’z orqasidan ergashtira oldi va ularni bir maqsad yo’lida birlashtirdi.
Muqanna qo’zg’oloni. Arab istilochilari istibdodiga qarshi Movarounnahrdagi eng katta qo’zg’olon 769 yilda boshlandi. Bu tarixda “Oq kiyimlilar” (chunki qo’zg’olonchilarning asosiy jangovar guruhi oq rangdagi kiyim kiygan edilar) yoki qo’zg’olon rahbarining iomi bilan Muqanna qo’zg’oloni deb yuritiladi. Bu qo’zg’olon deyarli butun Markaziy Osiyo hududlariga tarqaldi. Muqanna ism emas, balki laqabdir. Bu so’z “niqobdor”, “pardali” ma’nolarini anglatadi. Muqannaning asli ismi Hoshim ibn Xakim bo’lib, uniig ismi va shaxsi to’g’risida yozma manbalarda turlicha ma’lumotlar mavjud. Jumladan, Ya’qubiy uni Hakim al-A’var (bir ko’zli) Xoshim deb atagan. Ibi Xallikan esa Muqannaning ismi Ota bo’lgan deydi. Muqannani yomon ko’rgan feodal zamoni tarixchisi Narshaxiy yozadi: “Hoshim ibn Hakimni Muqanna deyishlariga sabab shu ediki, u juda xunuk, boshi kal va bir ko’zi ko’r bo’lganidan hamisha boshi va yuziga ko’k parda tutib yurardi» Muqannani faoliyati to’g’risida ham har xil rivoyatlar bor. Ba’zi birovlar uni qul bo’lganlar desalar, boshva birovlar u kir yuvish bilan shug’ullangan, yani ba’zi qismlar esa kigizchilik bilan mashg’ul bo’lgan deb rivoyat qiladilar. Manbalarda Muqannaning yoshlik chog’larida kundugarlik (ya’ni matolarga ohor beruvchi) bilan shug’ullanganligi ham qayd qilinadi. Narshahiy Muqannani yomon ko’rganligini sir saqlamagani holda uni aqlli va o’qimishli bo’lganini tan oladi. Darhaqiqat, u savodli va nihoyatda bilimdon bo’lgan. Muqanna Abu Muslim (750-755) qo’shinida kichik lashkarboshi edi va Abduljabbor Azdiy davrida (757-759) esa vazirlik darajasigacha ko’tarilgan.
“Oq kiyimlilar” ga qarshi arablarning kurashi yangi davrga kiradi. 780-783 yillarni o’z ichiga olgan bu kurash davrining bosh maqsadi “oq kiyimlilar” qo’zg’olonining bosh rahbari Muqannani tor-mor keltirishdan iborat edi. Bu davrga kelib mahalliy oqsuiyaklar va zodagon dehqonlar ozodlik va erk uchun olib borilgan kurash manfaatilariga xiyonat qilib, sotqinlarcha arablar tomoniga o’tadilar. Ular Said Xaroshiy lashkarlar bilan birgalashib Muqanna boshchiligidagi vatanparvar kuchlarga qarshi jang qiladilar. Kesh shahri va Muqanna qarorgohi bo’lgan nihoyatda mustahkam Som qal’asi atrofida keskin va shiddatli janglar bo’ladi. Mana shunday qaltis va nozik bir paytda Qulartegin boshchiligidagi turk suvoriylari Muqannaga yordamga keladilar. Xalifa Mahdiy esa arab qo’mondonligiga yangi madad kuchlar yuboradi. Madad kuchlar yetib kelgach, arablar va mahalliy sotqin kuchlar birlashib, Muqannaning so’ngi tayanchi bo’lgan Som qal’asini chor atrofdan qurshovga oladilar. Qo’zg’olonchilar bu siquvga bardosh bera olmaydilar va yengiladilar. Muqannaning og’asi Qabzam 3000 va Som qal’asi atrofida mudofaa janglariga qo’mondonlik kilgan Sarham 3300 kishilik ko’shin bilan sotqinlarcha Said Xaroshiyga taslim bo’ladi. O’zoq davom etgan kurash oqibatida Muqanna ko’shinining tinkasi qurigan edi. Shu bois qo’zg’olon yengiladi va Muqqanna halokatga uchraydi. Yozma tarixiy manbalarda Muqannaning taqdiri to’g’risida turlicha talqinlarga duch kelamiz. Tarixchi Taboriyning yozishicha, Muqanna o’z halokatining muqarrarligiga ko’ziga yetgach zahr ichgan. Som qal’asiga kirgan arablar uning jasadini tonganlar va boshini kesib o’sha davrda Halabda turgan xalifa Maxdiyga olib borganlar. Narshahiy bo’lsa afsonaga o’xshashroqk rivoyatni hikoya qiladi. Uning yozishicha Muqanna o’zini yonib turgan o’tga tashlagan. Bu fikrni Bar Yahudiy (Abul Faroj) ham takrorlaydi. Beruniy o’zining “Xronologiya” asarida Muqannaning o’limi xususida ikki xil rivoyat keltirgan. Bu rivoyatlarga qaraganda Muqanna o’ldirilgan, ikkinchi rivoyatda esa Muqanna o’zini o’zi o’tga tashllab o’ldirgan, deyiladi. Muqannaning qachon vafot etganligi haqidagi fikr ham bir xil emas. Narshahiyning zzi Muqannaning vafoti to’g’risida bir-birini inkor etuvchi ikkita yilni tilga oladi bu 782 va 783 yillardir. Beruniy ma’lumotiga ishonsak, Muqanna 785 yilda olamdan o’tgan.
Muqanna rahbarligida “oq kiyimlilar» qo’zg’oloni yengilgan bo’lsada juda katta tarixiy iz qoldirdi va Movarounnahrda Arab xalifaligining mustamlakachilik, bosqinchilik ildizlariga bolta urdi. Bu qo’zg’olon xalq ommasining kuch-qudrati birlikda, hamkorlikda ekanligini ko’rsatdi. IX asrdan boshlab o’lkada tashkil topa boshlagan mahalliy markazlashgan feodal davlatlarning shakllanini ibtidosi ham “oq kyyimlilar” ko’zg’oloni davrlaridan boshlangan desak mubolag’a bo’lmaydi. Muqanna qo’zg’oloni ayniqsa hozirgi sharoitda O’zbekiston fuqarolari Vatan mustaqilligini yanada mustahkamlash uchun kurash olib borayotgan bir paytda g’oyat katta ijtimoiy siyosiy va tarixiy ahamiyatga egadir. Muqanna va u bilan birga Vatan ozodligi va erki uchun kelgindi arab bosqinchilariga qarshi kurashgan fidoiy kaxramonlar timsoli ayniqsa yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash borasida asrlar osha xizmat qilaveradi.
Muqanna qo’zg’oloni yengilgan va halokatga uchragan bo’lsa-da, “oq kiyimlilar” harakati darhol to’xtab qolgani yo’k, balki u yana bir necha o’n yillar mobaynida davom etdi va istilochi arablarning tinkasini quritib bordi. Bu albatta o’lkamiz xalqlarining erksevar, hurriyatparvar, haq va adolat uchun kurashda juda katta tarixoy an’ana ga ega bo’lgan jasur va mard xalq bo’lganliklaridan dalolatdir.
