Uyg’onish davri IX-XII asrlar O’rta Osiyoda madaniy yuksalish.
Uyg’onish davri IX-XII asrlar O’rta Osiyoda madaniy yuksalish. IX-XII asrlarda Movarounnahr va Xurosonda sodir bo’lgan o’ta murakkab siyosiy vaziyatning rivoji, ijtimoiy va iqtisodiy o’zgarishlar mamlakat madaniy hayotiga ham kuchli ta’sir etdi.
Ma’lumki, Movarounnahr istilo qilinib, xalifalikka qo’shib olingach, zabt etilgan o’zga mamlakatlar qatorida, bu o’lkada ham faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki arab tili xalifalikning davlat tili edi. Shuningdek, Arab xalifaligida davlat tili fan tili ham edi. Shu boisdan ko’p jihatdan arab tilining mohiyati oshib, uni o’zlashtirishga bo’lgan intilish kuchli bo’ldi. Islomni qabul qilgan aholining ko’pchilikka arab tili bilan muloqoti, garchi faqat ibodat vaqtlarida Qur’oni Karimning qisqa suralarini tilovat qilishdan iborat bo’lsa-da, ammo mahalliy mulkdorlar arab tilini xalifalik ma’murlari bilan yaqinlashish va mamlakatda o’z siyosiy mavqelarini tiklab, uni mustahkamlashning asosi deb hisoblardilar. Uni o’zlashtirishga astoydil kirishadilar. Arab tiliga bo’lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayU ko’p vaqt o’tmay Movarounnahrda ham hatto o’z ona tilidan ko’ra arab tili va yozuvini yaxshiroq o’zlashtirib olgan bilimdonlar paydo bo’ladi. Davlatni boshqarishda abbosiylar ma’muriyati ayniqsa ko’plab bilimdon siymolarga muhtoj edi. Chunki arablar orasida bu paytda davlat ishiga yaroqli bo’lgan bilimdonlar hali oz, bori ham zaif edi.
Shu boisdan Movarounnahr, Xorazm va Xurosonda mahalliy tillarda yozilgan asarlar yo’q qilinib, yerli bilimdonlar quvg’in ostiga olib turilgan bir paytda bu mamlakatlarning ko’pgina tolibi ilmlari xalifalikning markaziy shaharlari: Damashq, Qohira, Bag’dod, Kufa va Basraga borib bilim olishga va arab tilida ijod qilishga majbur bo’ladilar. Bu davrda ayniqsa Bag’dod shahri Sharqning yirik ilm va madaniyat markazi edi. IX asrda bu shaharda «Bayt ul-hikma» («Donishmandlar uyi») – islom Sharqining o’z davridagi Fanlar Akademiyasi tashkil etilgan edi. «Bayt ul-hikma» da katta kutubxona hamda Bag’dodda va Damashqda astronomik kuzatishlar olib boriladigan rasadxonalar mavjud edi. Bu ilm dargohiga jalb etilgan tolibi ilmlar tadqiqotlar bilan bir qatorda qadimgi yunon va hind olimlarining ilmiy merosini o’rganish va asarlarini arab tiliga tarjima qilish bilan shug’ullanardilar. Bu yerda Muso alXorazmiy, Ahmad al-Farg’oniy, Xabash Marvaziy va Abul Abbos Javhariy kabi Movarounnahr va xurosonlik olimlar ijod qilib, o’rta asr ilm-u faniga katta hissa qo’shadilar.2
Muso al-Xorazmiy qadimgi Xorazm diyorida tug’ilib, voyaga yetadi. Dastlabki savod va turli sohadagi bilimlarini u o’z ona yurti Xorazm va Movarounnahr shaharlarida ko’pgina ustozlardan oladi. So’ngra u xalifa Ma’mun zamonida (813-833) «Bayt ul-hikma» da mudir sifatida faoliyat ko’rsatadi.
Xorazmiy zamondosh olimlar bilan birgalikda yer aylanasining uzunligi – radiusini hamda geografik xaritalar tuzish kabi masalalar bilan mashg’ul bo’ldi. Zamonasining mashhur matematigi, astronomi va geografi sifatida fanga ulkan hissa qo’shdi. Xorazmiy 20 dan ortiq asarlar yozdi. Ulardan faqat 10 tasigina bizgacha yetib kelgan. Bu kitoblar: «Aljabr va al-muqobala» hisobi haqida qisqacha kitob; «Hind hisobi haqida», ya’ni arifmetik asar; «Kitob sural ul-arz», «Yer surati» haqida geografiyaga oid kitob; «Zij» va «Usturlob bilan ishlash haqida kitob» kabi astronomiyaga oid asarlar; shuningdek «Kitob at-tarix», «Yahudiylarning taqvimi va bayramlarini aniqlash haqida risola» nomlari bilan atalgan. Xorazmiy merosida ayniqsa «Aljabr va al-muqobala» kitobining ilmiy ahamiyati nihoyatda buyukdir. Bu kitobi bilan u matematika tarixida birinchi bo’lib algebra faniga asos soldi. Xorazmiyning bu risolasi XII asrdayoq Ispaniyada lotin tiliga tarjima qilinadi va qayta ishlanadi. Vatandoshimiz Xorazmiy matematika faniga asos solib, tarixda o’zidan o’chmas iz qoldirdi.
«Bayt ul-hikma» da faoliyat ko’rsatgan olimlardan yana biri buyuk astronom, matematik va geograf Ahmad al-Farg’oniydir. U Farg’onada tavallud topgani uchun Sharqda Al-Farg’oniy, Yevropada esa Alfraganus taxallusi bilan shuhrat topgan. U awal Matu, so’ngra Bag’dod, Damashq va Qohira shaharlarida astronomiya, matematika va geografiya fanlari bilan shug’ullandi. Qator ilmiy va amaliy asarlar yozib qoldirdi. U asosan Damashqdagi rasadxonada osmon jismlari harakati va o’rnini aniqlash yangicha «zij», ya’ni astronomik jadval yaratish ishlariga rahbarlik qildi . 832-833-yillarda Suriyaning shimolida Sanjar dashtida va ar-Raqqa oralig’ida yer meridianining bir darajasini uzunligini o’lchashda qatnashdi. 861-yilda uning rahbarligida Fustat (Qohira) shahri yaqinida joylashgan Ravzo orolida Nil daryosi sohilida qurilgan qadimgi gidrometr – daryo oqimi sathini o’lchagich «Miqyos an-Nil» inshooti va uning darojoti qayta tiklandi. Ahmad Farg’oniy tarixda birinchilardan bo’lib Yerning dumaloqligini isbotlab bergan olimdir.
Dunyoviy fan olimlari bilan b\r qatorda bu davrda islom ta’limoti va mafkurasining takomili yo’lida movarounnahrlik muhaddis ulamolarning ham xizmati katta bo’ldi. Bu borada ayniqsa Imom al-Buxoriy, uning zamondoshi va shogirdi Iso Termiziy – (Abu Iso Muhammad at-Termiziy – 824-894-u. u.) laming hissasi nihoyatda buyukdir. Birgina Imom al-Buxoriy islom ta’limotiga oid yigirmadan ortiq asar yozdi. Uning «Jomi’ as-Sahih» nomli shoh asari musulmon Sharqida qariyb o’n ikki asr davomida islom ta’limotida Qur’oni Karimdan keyingi asosiy manba sifatida yuqori baholanib kelinmoqda. Bu bebaho asarga kiritilgan 7275 hadislar va ularga berilgan ko’pdan-ko’p sharhlarda faqat shariat ahkomlariga oid qoidalargina ifodalanilmay, balki inson ma’naviy kamolotining ramzi hisoblanilgan mehr-muhabbat, hurmat-u izzat hamda o’zaro tinch-totuvlik kabi insoniy fazilatlar haqida ma’lumotlar berilgan.
Bu davrda Movarounnahr, Xuroson va Xorazmdan xalifalikning markaziy shaharlariga borib, fanning turli sohalarida ijod qilgan olimlardan tashqari madaniyatning deyarli barcha sohalari bo’yicha ham yetuk ustod-u shogirdlarning soni Bag’dod shahrida oz emas edi.
Abu Mansur al-Moturidiy. Hadis va fiqh olamining ravnaqiga ulkan hissa qo’shgan buyuk alloma Abu Mansur al-Moturidiy taxminan 870 yilda Samarqand yaqinidagi Moturid qishJog’ida tugildi. AlMoturidiy
islomiy odob qoidalari, shariat qonunlari, ma’naviy-axloqiy kamolot sirlaridan ta’lim berishga mo’ljallangan qator asarlar yozgan bo’lsa-da, uning eng muhim «Kitob at-Tavhid» («Allohning birligi») va «Ta’vilot ahl as-sunna» nomli asarlarigina saqlanib qolgan. Bu asarlar ilohiyot ta’limotining eng qadimiy asarlaridan bo’lib, alohida ilmiy va nazariy ahamiyatga egadir Moturidiy asos solgan ta’limot kishilarni yaxshilikka, rostgo’ylikka, sabru qanoat-ga, sharm-hayoga, oliyhimmatlikka, vatanni sevishga chorlaydi. Al-Moturidiy 944 yilda Samarqandda vafot etgan va shahar yaqinidagi Chokardiza qabristonida dafn etilgan.
Somoniylar davlatining tashkil topishi va Xorazmning yuksalishi siyosiy barqarorlik va iqtisodiy ko’tarilish madaniy hayotning ravnaqiga imkon berdi. Bu davr Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Abu Abdulloh Xorazmiy, Mahmud Zamaxshariy va Muhammad Narshaxiy, Rudakiy, Daqiqiy, Abulqosim Firdavsiy kabi jahon fani va madaniyati taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shgan buyuk siymolarni o’z bag’rida tarbiyalab kamolotga yetkazdi.
Abu Nasr Forobiy 873-yilda Aris suvining Sirdaryoga quyilishida joylashgan Forob (O’tror) shahrida tug’ilgan. U awal ona shahrida, so’ngra Samarqand, Buxoro va Bag’dodda bilim olgan. Umrining oxirlarida Xalab va Damashq shaharlarida yashagan, 950-yilda vafot etgan. Forobiy riyoziyot, falakiyot, tabobat, musiqa, mantiq, falsafa, tilshunoslik, tarbiyashunoslik va adabiyot sohalarida ijod etgan. U 160 dan ortiq asar yozib, o’rta asr fan va madaniyatiga ulkan hissa qo’shdi. Bular orasida Arastuning «Metafizika» asariga sharh», «Musiqa kitobi», «Baxt-saodatga erishuv haqida», «Tirik mavjudot a ‘zolari haqida», «Shaharlar ustiga siyosat yurgizish» va boshqa ko’pgina asarlari bo’lgan. Forobiy bilimli, ma’rifatli, fikr-mulohazalarining kengligi va mantig’ining teranligi tufayli Sharqda Arastudan keyingi yirik mutafakkir – «Muallimus-soniy», («Jkkinchi muallim») nomi bilan shuhrat topdi. Forobiy ilk o’rta asr sharoitida aql va ilm g’alabasi, ma’naviy ozodlik, inson takomili va adolatli jamiyat uchun kurashgan buyuk siymo edi.
Bu davrning ulug’ mutafakkirlaridan yana biri Abu Ali ibn Sino edi. U 980-yilda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida mahalliy amaldor oilasida dunyoga keldi. Besh-o’n yoshlarida maktabda ta’lim oladi. Maktabni bitirgach, ustozi Abu Abdulloh-dan mantiq, falsafa, riyoziyot va fiqh ilmlarini o’rganadi. O’n olti yoshidan boshlab turli fanlar bo’yicha Sharq va G’arb olimlarining ilmiy asarlarini mustaqil o’rganadi. Ayniqsa u tabobat ilmining qadimgi allomalari Gippokrat va Golen hamda o’rta asr Sharqining buyuk hakimi va mutafakkiri Abu Bakr ar-Roziy (864-925) ning asarlarini puxta o’rganadi. Ibn Sino o’n yetti yoshidayoq e’tiborli hakim va olim bo’lib yetishadi. IX asrning oxiri va X asr boshlarida Movarounnahr va Xurosonda yuzaga kelgan og’ir sharoitda Ibn Sino o’z ona shahri Buxoroni tark etib, avval Urganchda, Xorazmshoh Ma’mun saroyidagi olimlar qatoridan joy oladi. So’ngra Mahmud G’aznaviyning tazyiqi tufayli Xorazmdan ham chiqib ketadi. U umrining oxirigacha Obivard, Go’rgon, Ray, Qazyin, Isfaxon va Xamadon shaharlarida hukmdorlar qo’l ostida tabiblik va vazirlik qiladi. 1037-yilda Xamadonda vafot etadi.
Ibn Sino arab va fors tillarida fanning turli sohalari bo’yicha uch yuzdan ortiq asarlar yozdi. Uning «Al-qonun fit-tib» asari XII asrdayoq lotinchaga tarjima qilinib, to XVII asrgacha Yevropa tabobatida asosiy qo’llanma sifatida foydalanilgan. O’rta asrning buyuk allomasi Sharqda «Shayx ur-rais», G’arbda esa «Avitsenna» nomlari bilan shuhrat topdi.
Beruniy. O’sha zamonda Urganchda yashab ijod qilgan ulug’ mutafakkirlardan bin Abu Rayhon Beruniy (973-1048) edi. U Xorazmda tug’ilib, dastlab Urganchda ta’lim olgan. Uzoq yillar Go’rgonda yashagan. So’ngra Xorazmshoh Ma’mun saroyida ijod qilgan. 1017-yilda Mahmud G’aznaviyning talabi bilan G’azna shahriga borib umrining oxirigacha shu yerda ijod qilgan. Beruniy 1048-yilda G’aznada vafot etdi. U falakiyot, geograflya, matematika va tarix fanlari bo’yicha 154 ta ilmiy asar yozdi. Beraniyning «O’tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Mineralogiya», «Geodeziya» kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. U o’zining falakiyotga oid asarlarida Kopernikdan qariyb besh asr muqaddam Yerning Quyosh atrofida aylanishi haqidagi fikrni o’rta asrlarda birinchi bo’lib ilgari surdi. Yerning dumaloq shaklda ekanligini asoslab berdi. U dunyoning geografik xaritasini tuzdi. Beraniyning ilmiy va falsafry katta merosi shubhasiz jahon fani va madaniyati xazinasiga qo’shilgan katta hissa bo’ldi.
Mahmud Zamaxshariy (Abulqosim Mahmud az-Zamaxshariy – 1074-1144-yillarda yashab ijod qilgan). Bu davrda Xorazm diyorida yetishib chiqqan buyuk allomalardan yana biri Mahmud azZamaxshariydir. U 1074-yilda Xorazmning Zamaxshar qasabasida (qishloqcha) dunyoga kelgan. Dastlab ma’lumotni u otasidan oladi. So’ngra madrasada tahsil ko’radi. Ilmga bo’lgan chanqoqlik uni Buxoro, Marv, Nishopur, Isfaxon, Shorn, Bag’dod, Hijoz va Makkada hayot kechirib, arab tili grammatikasi va lug’ati, maqollari, urf-odatlarini chuqur o’rganishiga sabab bo’ldi. Mintaqa geografiyasiga doir ma’lumotlarni to’playdi. “Uyg’onish davri” IX-XII asrlar O’rta Osiyoda madaniy yuksalish.
Mahmud Zamaxshariy turli soha ilmlariga oid ellikdan ortiq asarlar yozib qoldirdi. Ayniqsa, uning arab tili fonetikasi va morfologiyasiga bag’ishlangan «Al-Mufassal», xorazmshoh Otsizga bag’ishlangan «Muqaddamat ul-adab», «Tog’lar, joylar va suvlar haqidagi kitob» kabi asarlari nihoyatda ahamiyatlidir. «Notiqlik asoslari» va «Aruzda o’lchov» (mezon) asarlari qimmatli manbalardan hisoblanadi. Zamaxshariyning Qur’oni Karim tafsiriga oid «Al-Kashshof» asari musulmon olamida ayniqsa mashhurdir. Qohiradagi dunyoga dong’i ketgan Al-Azxar diniy dorilfununining talabalari «Al-Kashshof» asosida Qur’oni Ka-rimni o’rganadilar. “Uyg’onish davri” IX-XII asrlar O’rta Osiyoda madaniy yuksalish.
Mahmud Zamaxshariyning keng bilimi, fanning turli sohalariga doir salmoqli va mazmundor asarlari u hayot paytlaridayoq musulmon Sharqida unga katta shuhrat keltirgan edi. «Arab va g’ayri arablar ustozi», «Xorazm faxri» kabi sharafli nomlar bilan ulug’langan. U 1144-yilda 70 yoshida Xorazmda vafot etgan.
Burhonuddin al-Marg’inoniy (1118-1197). Mashhur faqih (huquqshunos) Burhonuddin alMarg’inoniy 1118 yilda Farg’ona vodiysining Rishton shaharchasida tavallud topgan. U Rishton, Marg’ilon, Samarqand, Buxoro hamda Movarounnahrning boshqa shaharlarida Qur’on, hadis ilmlarini mukammal egallab, islom huquqshunosligi bo’yicha chuqur bilimga ega bo’ldi. Al-Marg’inoniy Najmuddin Abu Xafs Nasafiy, Xusomuddin Umar as-Saraxsiy, Abu Umar ibn AH Poykandiy, Ahmad ibn Rashid al-Buxoriy va boshqa ko’pgina faqih ulamolardan ilm o’rgandi va Hadis, islom qonunshunosligini puxta egallab, «Boshlovchilar uchun dastlabki ta’lim», «Mazhabning yoyilishi», «Ilmni ziyoda qiluvchi kitob», «Inson majbuhyatlari haqida kitob» kabi asarlarni yaratdi.
Turkiy yozma adabiyot. Bu davrda Movarounnahr, Shosh, Farg’ona, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda turkiy xalqlarning qadimdan davom etib kelayotgan og’zaki adabiyoti bilan bir qatorda, yozma adabiyot yuzaga keladi. Qator didaktik poemalar bitildi. Ammo ularning juda oz nusxalarigina bizgacha saqlangan. Ulardan eng nodiri Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» (Saodatga boshlovchi asar) nomli asaridir. Asarda inson va uning ijtimoiy mohiyati, hayotdagi o’rni va vazifasi har tomonlama tahlil qilinadi. «Qutadg’u bilig» da oddiy xalq, mehnatkash inson alohida ehtirom bilan tasvirlanadi. Yusuf Xos Hojib ayniqsa dehqonlar, chorvadorlar, hunarmand va savdogarlarni iliq mehr bilan tilga oladi. Dehqonlarni u hammadan ham yuqori qo’yadi. «Qutadg’u bilig» da axloq, odob va ilm-ma’rifatga doir ko’p qimmatli pand-nasihatlar keltiriladi. Muallif rostgo’ylik, halollik, odob, sadoqat va sevgi kabi masalalar haqida hikmatli so’zlar yuritadi. U ilm va ma’rifatga saodatning kaliti deb qaraydi. Shuning uchun ham o’z dostonini «Qutadg’u bilig» deb ataydi. Unda ilm va ma’rifatni targ’ib qiladi, olimlarni ulug’laydi, davlat boshliqlarini ilm-fan ahllaridan ta’lim olishga va ularning maslahatlari bilan ish ko’rishga da’vat etadi.
XII asrda turkiy tilda ijod etgan shoir va mutafakkirlardan yana bin Ahmad Yugnakiy (tug’ilgan yili 1147- 1150-yillarga to’g’ri keladi) va ikkinchisi Ahmad Yassaviy (vafoti 1166/67-y.y) edi. Ahmad Yugnakiydan yagona adabiy meros «Hibat ul-haqoyiq» nomli asar saqlanib qolgan. U turkiy adabiy tilning qimmatli va nodir yodgorligi hisoblanadi. O’z asarida shoir Yusuf Xos Hojib singari ilm-fan, olim va fozillarni ulug’laydi, ma’rifatpa^-varlikni targ’ib etadi, kishilarni ilmli va ma’rifatli bo’lishga chaqiradi. “Uyg’onish davri” IX-XII asrlar O’rta Osiyoda madaniy yuksalish.
Bizga qadar Ahmad Yassaviy she’rlari to’plami aynan asli emas, balki keyingi nusxalarigina yetib kelgan bo’lsa-da, ammo bu asar turkiy adabiyotning va adabiy tilning yaratilishida muhim ahamiyat kasb etdi. Bu davr turkiy adabiy tili, xususan eski o’zbek va uyg’ur tillarining vujudga kelishida ham muhim bosqich bo’ldi. Turkiy qabilalarning bir-biriga tobora yaqinlashib borishi bilan ularning tili ham qorishib, o’g’uz, qipchoq, uyg’ur tili guruhlari yuzagakeldi. O’rtaasrlarda yoki «chig’atoy» tili deb yuritilgan adabiy tilning taraqqiy etib borishida mahalliy aholi o’rtasidagi iqtisodiy-madaniy aloqalarning hamda yozma adabiyotning o’rni katta bo’ldi. “Uyg’onish davri” IX-XII asrlar O’rta Osiyoda madaniy yuksalish.
