Turkiston Muxtoriyatining qulatilishi va sovet hokimiyatiga qarshi istiqlolchilik harakatlari.
Turkiston Muxtoriyatining qulatilishi va sovet hokimiyatiga qarshi istiqlolchilik harakatlari. 1917 yil 26-28 noyabrda Qo’qon shahrida Turkiston o’lka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi bo’lib o’tdi. Qurultoyda demokratik musulmon ziyolilar talabi bilan Turkiston aholisining yevropali qismi vakillari ham teng huquqli bo’lib ishtirok etdilar. Turkistonning boshqarish tuzumi to’g’risidagi masala uch kun davom etgan qurultoyning diqqat markazida turdi. Qurultoyda o’lkaning barcha mintaqalari va ko’pgina jamoat tashkilotlaridan 200 nafardan ortiq vakillar hozir bo’ldi. Unda vakillarning siyosiy faolligi tufayli muhim masalalar yuzasidan munozaralar bo’lib o’tdi. Muxtoriyat e’lon qilish g’oyasini qo’llab-quvvatlovchilar ko’pchilikni tashkil etdi. Qurultoyda qabul qilingan qarorda: «Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub aholi Rossiya inqilobi da’vat etgan xalqlarning o’z taqdirlarini o’zlari belgilash xususidagi irodasini namoyon etib, Turkistonni Rossiya tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e’lon qildi». 28 noyabrda tarkib topayotgan mazkur davlatning nomi aniqlanib, Turkiston muxtoriyati deb ataladigan bo’ldi. Butunrossiya Ta’sis majlisi chaqirilgunga qadar hokimiyat Turkiston Muvaqqat kengashi va Turkiston xalq (millat) majlisi qo’lida bo’lishi kerak edi. Turkiston Muvaqqat kengashi a’zolaridan tuzilgan Muvaqqat huqumat hay’ati tarkibiga 8 kishi saylandi, yana 4 o’rin yevropa aholi vakillariga ajratildi.
Qurultoy jarayonida Turkiston Millat majlisi 54 kishidan iborat qilib saylandi, shundan 2/3 qismi, ya’ni 36 nafari mahalliy aholi vakillaridan edi.
Turkiston Muxtoriyati hukumati qisqa fursat ichida xalq o’rtasida katta e’tibor qozondi. Abdurauf Fitrat muxtoriyat e’lon qilingan kunni «milliy laylatul qadrimiz» deb atadi. Turkiston muxtoriyatini barcha demokratik kuchlar qizQin quvvatladi.
Afsuski, o’lka bolsheviklari Turkiston Muxtoriyati huqumatiga katta xavf deb qaradilar. Turkiston Sovetlarining IV s’yezdi Turkiston Muxtoriyati hukumati va uning a’zolarini qonundan tashqari deb hisobladi va hukumat a’zolarini qamoqqa olish haqida qaror qabul qildi. Turkiston XKS muxtoriyat hukumatni tugatish uchun harbiy harakatlarni boshladi. Turkiston bolsheviklari buning uchun qizil askarlardan tashqari armanlarning «Dashnoqsutyun» partiyasi a’zolaridan keng foydalandilar.
1918 yilning 19 fevralida (eski hisob bilan 6 fevral) Qo’qon shahrida faoliyat ko’rsatayotgan Turkiston muxtoriyati hukumati bolsheviklarning qonli hujumlari natijasida aQdarib tashlandi. Hukumat ag’darilgach ham Qo’qon va uning atroflaridagi tinch aholini talash va o’ldirish battar avjiga chiqdi. Faqat Qo’qonning o’zida uch kun davomida 10000 kishi o’ldirildi. Turkiston Muxtoriyatining qulatilishi va sovet hokimiyatiga qarshi istiqlolchilik harakatlari.
«Ulug’ Turkiston» gazetasi chuqur qayg’u bilan xabar berganidek, 20 (7) fevral Ho’qand tarixining eng dahshatli kuni bo’ldi. Eski shahardagi hamma magazinlar, savdo firmalari, banklar va ozmi-ko’pmi yaxshiroq ko’ringan xususiy xonadonlarning hammasi talangan. Gazetadagi ushbu maqola «Ho’qand hozir o’liklar shahri» deb tugaydi. Turkiston Muxtoriyatini ag’darilishi O’rta Osiyoni sovetlashtirishga keng yo’l ochib berdi.
