Turkiston mintaqasidagi istiqlolchilik harakati va uning tarixiy ahamiyati.
Turkiston mintaqasidagi istiqlolchilik harakati va uning tarixiy ahamiyati. Turkiston Muxtoriyati hukumati bolsheviklar tomonidan tor-mor qilinsa ham, u Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakatini tashkiliy jihatdan rasmiylashtirdi, unga milliy bo’yoq va tus berdi. Muxtoriyat hukumatining tugatilishi istiqlolchilik harakatining butun Farg’ona vodiysida ommaviy ravishda boshlanishiga bir turtki vazifasini o’tadiki, chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmi ostida ezilib kelgan. Farg’onaliklar endi bolsheviklar tuzumi va sovet Rossiyasiga qarshi qurolli kurashga otlandilar. Demak, Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha tuzumga qarshi istiqlolchilik harakatining boshlanishini xronologik jihatdan 1918 yil fevral oyining so’nggi o’n kunligida deb belgilashimiz mumkin. Dastlabki istiqlolchi guruhlarining tuzilishi Qo’qon atrofidagi Bachqir qishloqidan chiqqan Kichik va Katta Ergashlarning nomlari bilan uzviy bog’liqdir. 27 fevralda bo’lgan janglarning birida Kichik Ergash shahid bo’lgach, uning o’rniga Katta Ergash qo’rboshi (uni Mulla Ergash ham deyishgan) Farg’ona vodiysida bolsheviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi kurash boshladi. Skobelev uyezdida esa Marg’ilon militsiyasining sobiq boshlig’i Muhammad Aminbek Ahmadbek o’g’li – Madaminbek sovetlarga qarshi kurash e’lon qildi. «Yakkatut volosti Garbobo qishloqidagi Madaminbek guruhining qarorgohiga ommaviy ravishda mahalliy yoshlar kelib qo’shilardi», deb yoziladi 1918 yilga oid arxiv hujjatlarining birida.
1918 yil mart oyiga kelib Farg’ona vodiysida bir-biridan mustaqil ravishda 40 dan ortiq qo’rboshi dastalari faoliyat ko’rsatardi. Madaminbek Skobelev uyezdida, aka-uka Shermuhammadbek va Nurmuhammadbek Marg’ilon atroflarida, Omon Pahlavon, Qobul, Sotiboldi Qozi va Rahmonqul Namangan uyezdida, Parpi qo’rboshi Andijon shahri atrofida, Eshmat qo’rboshi Qo’qonning Buvayda qishloqida, Jonibek Qozi O’zgan tomonda, Muhiddinbek Novqatda o’z faoliyatlarini boshladilar.
Istiqlolchilik harakatining harbiy birlikka aloqasi bo’lmagan qurolli bezorilik yoki bosqinchilik, yoxud «bosmachilik» harakati emasligini alohida ta’kidlab o’tish kerak. Istiqlolchilik harakatining o’ziga xos milliy yo’nalishi va Turkistonga mos xususiyatlari bo’lgan. Harakatning boshdan oxirigacha ustuvor g’oya – bu butun Turkistonning milliy istiqloli edi. Turkiston mintaqasidagi istiqlolchilik harakati va uning tarixiy ahamiyati.
Sovet hokimiyati vakillarining butun Turkiston o’lkasida yuritgan shovinistik va mustamlakachilik siyosati, mahalliy aholi manfaatlari bilan hisoblashmay ularning nafsoniyatiga tegishi istiqlolchilik harakatining doimiy ravishda avj olishi hamda uning uzluksiz davom etishiga olib keldi.
Turkistondagi istiqlolchilik harakatining asosiy harakatlantiruvchi kuchlari dehqonlar, chorikorlar, mardikorlar, hunarmandlar va kosiblar edi. Turkiston respublikasi rahbarlaridan birining e’tirof etishicha istiqlolchilik harakatiga «asosan dehqonlar va hunarmandlar qatnashdi». Farg’onadagi qurolli muxolifat kuch va son jihatdan tish-tirnog’igacha qurollangan sovet qo’shinlaridan ba’zan mag’lubiyatga uchrab tursada, e’tiqod va ozodlik uchun kurashayotgan istiqlolchilar vodiydagi butun aholi orasidan doimo madad va yordam olib turardilar. Turkiston mintaqasidagi istiqlolchilik harakati va uning tarixiy ahamiyati.
Turkistondagi istiqlolchilik harakatining uyushgan bir shaklda namoyon bo’lishida qo’rboshilar ko’rsatgan Qayrat-shijoatni alohida ta’kidlab o’tish kerak. O’z vaqtida Farg’ona vodiysida Kichik va Katta Ergashlar, Madaminbek, Shermuhammadbek, Islom Pahlavon, Buxoro Xalq Respublikasida Said Olimxon (sobiq amir), Ibrohimbek, Mulla Abdulqahhor, Anvar Posho, Salim Posho, Davlatmandbek, Jabborbek, Oston G’orovulbegi, O’rmon Polvon, Hayit Amin, Fuzayl Mahdum, Doniyolbek, Xorazm Xalq Respublikasida Junaidxon, Qo’shmamedxon, Temir Alixon kabi qo’rboshilar bu harakatni yagona kuchga birlashtirish uchun rahbarlikni birin-ketin o’z qo’llariga olsalar-da, lekin Farg’ona vodiysi, Xorazm va Buxorodagi istiqlolchilik harakati boshdan oxirigacha yagona markazga to’liq uyusha olmadi. Turkiston fidoyilarining ozodlik harakatini yagona markazga birlashtirish uchun izchil kurashayotgan Madaminbek bilan Anvar Poshoning taqdirlari esa fojiali tugadi.
Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati 1919 yil yozining oxiri va kuzida o’zining Yuqori cho’qqisiga chiqdi. Madaminbek boshchiligidagi islom qo’shinlari safiga Jalolobodda turgan rus krestyanlar armiyasining qo’shilishi vodiyda sovet hokimiyatini ag’darish uchun real kuch edi. Sentyabrning dastlabki kunlarida Madaminbek lashkarlari Jalolobod shahrini egalladi. Qurshob qasabasi yonidagi janglarda sovet armiyasi qismlari katta mag’lubiyatga uchrab, O’sh shahriga chekindi. 8 sentyabrda bir yarim kechakunduzlik qonli janglardan keyin O’sh shahridagi garnizon taslim bo’ldi va qamoqhonada yotgan mahbuslar istiqlolchilar tomonidan ozod qilindi.
Madaminbek qo’shinlari 13 sentyabrda Eski Marg’ilon shahrini egalladilar. Shu bilan birga vodiydagi eng yirik strategik shahar-Andijonni qamal qilishga kirishdilar. Afsuski, bir oy davomida Farg’ona vodiysini larzaga keltirgan Madaminbek boshchiligidagi musulmon qo’shinining hujumi pirovard natijada mag’lubiyat bilan tugadi.
1919 yil 22 oktyabrda Pomirning Ergashtom ovulida bo’lgan anjumanda Farg’ona muvaqqat muxtoriyat hukumati tuzildi. Hukumat tarkibiga 16 musulmon va 8 rus, hammasi bo’lib 24 kishi kiritildi. Madaminbek hukumat boshlig’i bo’lishi bilan birga Bosh qo’mondon qilib ham tayinlandi.
1919 yilning kech kuziga kelib Madaminbek qo’l ostida 30 mingga yaqin yigit qizil armiyaga qarshi istiqlol janglarini olib bordilar. Bu paytda Shermuhammadbekda 20000 yigit, Ergash qo’rboshida 8000 yigit bo’lgan. Aynan ana shu uch lashkarboshi vodiydagi jangovor harakatlarni yo’naltirib turganlar. Madaminbek siymosida sarkardalik, davlat va siyosat arbobiga xos sifatlar o’zaro uyQunlashib ketgan edi. U Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilarning haqiqiy ma’nodagi dohiysi, tan olingan yo’lboshchisi edi. Madaminbek vodiydagi sovet hokimiyati organlariga muqobil ravishda o’z siyosiy boshqaruv usulini joriy qildi. Bunday boshqaruv usulini yana Ergash va Shermuhammadbek qo’rboshilargina joriy etgan edilar.
Turkistondagi istiqlolchilik harakati 1920 yilning yozi va kuzida o’zining yangi bosqichiga qadam qo’ydi. Kurash yana ham shafqatsiz va murosasiz tus oldi. Farg’ona vodiysi va Samarqand viloyatidagi vatanparvarlar bilan bir qatorda endilikda Xorazm va Buxorodagi fidoyilar ham bosqinchi qizil armiya jangchilariga qarshi muqaddas kurashga otlandilar. Kurash bayrog’ini vodiyda Madaminbek o’rniga endi Shermuhammadbek ko’tardi. Farg’ona vodiysidagi butun qo’rboshilar va tinch aholi vakillari Oltiariq tumanida o’zlarining nav-batdagi qurultoylariga to’plandilar. Qurultoy 1920 yil 3 mayda Turkiston muvaqqat hukumatini tuzdi. Ushbu qurultoyda Shermuhammadbek hukumat raisi va islom qo’shinlarining Oliy bosh qo’mondoni qilib saylandi. Bolshevik maddohlardan birining e’tiroficha, «Madaminbek qo’rboshilar o’rtasida eng kuchlisi bo’lgan bo’lsa, Shermuhammadbek shubhasiz, eng xavflisi edi». Turkiston MIK raisi Inog’omjon Xidiraliyevning sal keyinroq yozishicha, «1920 yil sentyabrda bosmachilarning soni 70000 kishiga yetdi va kuchli vahima uyg’otdi».
Turkistondagi istiqlolchilik harakatining g’oyaviy rahnamolari ham yetarli darajada mavjud bo’lib, ular asosan jadid munavvarlari va islom ulamolari edi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, istiqlolchilik harakatiga g’oyaviy rahnamolik qilish borasida jadidlar bilan ulamolar o’rtasida o’zaro raqobat mavjud edi. Namanganlik Nosirxon To’ra Said Kamolxon To’ra o’g’li, toshkentlik muftiy Sadriddinxon Maxsum Sharifxo’ja Qozi o’g’li, Turkiston MIKning sobiq o’rinbosari To’raqul Jonuzoqov, asli boshqirdistonlik Ahmad Zakiy Validiy To’g’on va boshqalar istiqlolchilik harakatining g’oyaviy mafkurachilari edilar. Harakatga rahbarlik qilgan islom ulamolari orasida yassaviylik va naqshbandiylik tariqatlarining pirlari ko’p bo’lgan. 1920-1924 yillarda istiqlolchilik harakati Buxoro va Xorazm respublikalarida ham avj oldi. Buxoro Xalq Respublikasidagi harakatning Turkistondagi istiqlolchilik harakatidan farq qiladigan asosiy tomoni shundan iboratki, vatanparvarlar Buxoroda ikki jabhada turib kurash olib borishlariga to’g’ri keldi. Bir tomondan, amirlik tuzumi tarafdorlari bo’lgan mujohidlar, jadidlardan iborat. Buxoro hukumatiga va shuningdek, qizil armiya qo’shinlariga qarshi kurash olib bordilar (Ibrohimbek, Mulla Abdulqahhor va b.). Ikkinchi tomondan, milliy istiqlol g’oyalariga sodiq bo’lgan buxorolik vatanparvarlar Fayzulla Xo’jayev boshliq Buxoro Xalq Respublikasi hukumati bilan yashirin aloqalar o’rnatib, Buxoroning muqaddas tuprog’idan qizil askarlarning olib ketilishi, Buxoro respublikasining mustaqilligi amalda qaror topishi uchun kurashdilar (Anvar Posho, Davlatmandbek, Jabborbek, Doniyolbek va b.).
Xorazm Xalq Respublikasida qizil armiyaga qarshi kurashning tepasida Junaidxon turdi. U Xorazmda siyosiy hokimiyat uchun kurash boshlab, katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Qisqa muddatda Junaidxon o’z qo’shinini 20000 kishiga yetkazdi. O’zbek hunarmandlari va dehqonlaridan tashkil topgan dastalarga Madraimboy, Sa’dulla bola, Shokir bola va boshqalar rahbarlik qilgan. Junaidxon boshchiligidagi mujohidlar hujumga o’tib, 1920 yil yozida Qo’hna Urganch, Xo’jayli, Ilonli va Taxtani qayta egallashdi, ko’plab qizil askarlarni asirga olishdi. Junaidxon sovet qo’mondonligiga maxsus maktub yuborib, agar qo’shinlar Xorazmdan olib chiqib ketilmasa, asirlarni otib tashlashini bildirdi. Biroq sovet qo’mondonligi Junaidxonning haqli talablarini rad qilgach, u bosqinchilarni otib tashlashga buyurdi.
1924 yilga kelganda istiqlolchilar iqtisodiy tanazzul va qashshoqlik, dahshatli ochlik, xalqning og’ir turmushini ko’rmasliklari mumkin emas edi. Tinimsiz davom etgan yetti yillik kurashdan Turkiston xalqlari ham, qo’rboshi va ularning yigitlari ham juda toliqqan edilar. Shuning uchun qasoskorlarning ko’pchiligi 1924 yil davomida qarshilikni to’xtatdilar. Bunga ularning rahbarlari orasida jipslik va umumiy dasturning yo’qligi ham sabab bo’ldi.
