Skelet muskullari va ularning rivojlanishi.
Skelet muskullari va ularning rivojlanishi. Skelet muskullari ayollarda tana massasining taxminan 30-35% ni, erkaklarda 40% ni tashkil qiladi. Ular muskul to`qimasining ko`ndalang-targ’il tipiga kiradi va tananing tashqi shakli-shamoyili va rel’efini belgilaydi. Chunki ba`zi bir istisnolarni hisobga olmaganda, skeletni qoplab turadi. Skelet muskullari odam organizmida sodir bo`lgan turli xil harakatlarning hammasini bajaradi. Ular tufayli tana muvozanatni saklab turadi, nafas olish xarakatlari, ko`z harakatlari, tovush hosil bo`lishi, chaynash, yutish, ichki organlarni shikastlanishdan muhofaza qilish amalga oshiriladi.
Ko`ndalang-targ’il muskullar biriktiruvchi to`qima bilan muskul dastalariga bog’langan ko`p sonli muskul tolalaridan tashkil topgan. Tolalar uzunligi bir necha millimetrdan bir necha santimetrgacha bo`lishi mumkin. Tashqi va ichki biriktiruvchi to`qimali pardalar payga-zich tolali tortmaga aylanib, muskullar uning yordamida suyakka mahkam yopishadi. Muskullarda tolalar mikdori turlicha: maydalarida ular bir necha yuzlab, yiriklarida bundan ko`p bo`ladi. SHunga muvofiq holda muskullar kuchi ham bir xil emas, u muskullar barcha tolalarining ko`ndalang kesimi maydoni bilan belgilanadi. Muskul tolasi ko`ndalang kesimning maydoni o`rta hisobda 0,01 kvadrat millimetrga teng. Odam tanasida 300 millondan ziyod tola bor. Agar ular bir-biriga ulansa, bunday muskul kesimining maydoni uch kvadrat metrdan oshadi. U 25 tonnagacha yukka bardosh bera olgan bo`lardi.
Muskullar pay yordamida qisqarib, richag rolini bajaradigan suyakni tortadi – shu tariqa turli xil harakatlar amalga oshiriladi. Oyoq-qo`llarda richag rolini uzun suyaklar bajaradi. Harakat yuz beradigan bo`g’im tayanch nuqtasi bo`lib xizmat qiladi, xarakatni amalga oshiradigan muskul yopishadigan joy – kuch qo`yiladigan nuqta, suyaklarga og’irlik kuchi ta`sir qiladigan joy qarshilik ko`rsatish nuqtasi bo`lib xizmat qiladi. Ma`lumki, tana richaglarida kuch qo`yiladigan nuqta ko`pincha tayanch nuqtasiga yaqin turadi va shunga ko`ra, muskul ko`proq kuch ishlatishiga to`g’ri keladi. Masalan, uzatilgan ko`lda 101 kg yukni ko`tarish uchun qo`l muskullari 100 kg kuch safarbar qilishi lozim.
Bajariladigan harakatlar turiga ko`ra, muskullar bukuvchi va yozuvchi, yaqinlashtiruvchi va uzoqlashtiruvchi, yuqoriga ko`taruvchi va pastga tushiruvchi, aylantiruvchi, qisuvchi va kengaytiruvchi bo`ladi. Ayrim muskullar yoki ularning guruhi bir yo`nalishdagi haraqatlarni birgalikda amalga oshirishi mumkin. Bunday muskullarni sinergistlar deyiladi. Qisqargan vaktda karama-qarshi harakat paydo qiladigan muskullar amtagonistlar deyiladi. Hatto eng oddiy harakat aktlarida ham odatda ham sinergastlar, ham antagonistlar ishtirok etadi.
Katta yoshdagi odamda musqul tolalari miqdori doimiy bo`lib qoladi, ularning diametri esa asosan muskullarning chiniqqanligiga bog’liq. Muskullar nechog’lik tez va jadal ishlasa shu qadar yo`g’onlashadi, binobarin, quchli bo`ladi. Doimiy chiniqish mashqlari, jismoniy yuk tolalar diametrinnng 2 baravar ortishiga sabab bo`ladi. Sportchilarda skelet muskullari tana massasining 50% gacha qismini tashkil qiladi.
Skelet muskullariniig o`sishi, rivojlanishi va shakllanishi 20-25 yoshgacha dazom etadi va bu jarayon notekis kechishi kuzatiladi. eng ko`p o`sib rivojlanish davrlari bola hayotining birinchi yiliga va balog’at yoshiga to`g’ri keladi. Yangi tug’ilgan bolaning hamma skelet muskullari bo`ladi, biroq ularning vazni katta odamnikidan 37 marta kam va butun tanasi vaznining 24% ni tashqil qiladi. Kichik va o`rta maktab eshida muskullar massasi sezilarli darajada ortadi. Ayni vaqtda ularning funktsional kuchayishi va ximiyaviy tarkibining o`zgarishi kuzatiladi. Katta maktab yoshida bolaning muskullari birmuncha seqin o`sadi va 18 yoshgacha kelib umumiy tana vaznining taxminan 42% ga etadi. Skelet muskullari va ularning rivojlanishi.
