San’at tushunchasi. Amaliy va badiiy san’atlar. Adabiyot estetik ob’ekt sifatida.
San’at tushunchasi. Amaliy va badiiy san’atlar. Adabiyot estetik ob’ekt sifatida. O‘z vaqtida Abdurauf Fitrat: «San’at lug‘atda hunar demakdirkim, bir narsani yaxshi ishlab chiqarishdan iboratdir»- deb yozgan edi.1 Bir qarashda Fitrat «san’at» so‘zining ma’nosini, san’atning mohiyatini jo‘nlashtirayotgandek ko‘rinishi mumkin. Biroq e’tibor qilinsa, olim «yaxshi» so‘ziga ayricha urg‘u berayotgani, unga juda katta ma’no yuklayotgani anglashiladi. Xo‘sh, ko‘chirmadagi «yaxshi» so‘ziga qanday ma’nolar yuklangan? Darhaqiqat, tilimizda ishlatiluvchi «san’at» so‘zining ma’no qirralari ancha keng. Masalan, «rassomlik san’ati», «kulollik san’atini egallamoq», «yuksak san’at bilan ishlangan» kabi birikmalarning har birida «san’at» so‘zi turli ma’no qirralarini ifodalaydi. Shunga qaramay, ularda «san’at» so‘zi ifodalayotgan ma’no qirralarini birlashtiruvchi umumiy nuqtalar mavjudki, bu mazkur so‘zning har uchala holda ham «go‘zallik», «mahorat», «did» tushunchalari bilan bog‘liqligidir.
“San’at” so‘zi jonli tilimizda nechog‘li keng ma’noda qo‘llanmasin, tabiiyki, bizni uning lug‘aviy ma’nosi emas, istilohiy ma’nosi qiziqtiradi. Istilohiy ma’noda san’at deganda insonning go‘zallik qonuniyatlari asosida borliqni badiiy o‘zlashtirish(va o‘zgartirish)ga qaratilgan yaratuvchilik faoliyati hamda uning natijasi o‘laroq vujudga kelgan narsalar jami tushuniladi. Demak, bu ma’noda tushunilsa, go‘zallik qonunlari asosida mahorat va did bilan yaratilgan narsalarning hammasi san’atga aloqadordir. Shu bois ham biz «amaliy san’at» va «badiiy(nafis) san’at» turlarini ajratamizidir.
Amaliy va badiiy san’atlar. Adabiyot estetik ob’ekt sifatida.
Amaliy san’at turlari.
Amaliy san’at turlariga kulolchilik, naqqoshlik, kashtachilik, zardo‘zlik, modelerlik kabi qator sohalarni kiritamiz.
Badiiy san’at turlari.
Badiiy san’at turlariga rassomlik, musiqa, haykaltaroshlik, kino, teatr kabilarni mansub etamiz. Modomiki biz keng ma’nodagi «san’at» ichida amaliy va badiiy san’at turlarini «2.2-rasm» «2.3-rasm» ajratar ekanmiz, ularning umumlashtiruvchi va farqli jihatlari bo‘lishi lozim. Bu o‘rinda umumlashtiruvchi jihat shuki, har ikkisi ham go‘zallik qonunlari asosida did va mahorat bilan yaratiladi. Farqli jihatlariga kelsak, ulardan eng muhimi shuki, amaliy san’at mahsuloti insonning moddiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilsa, badiiy san’at namunalari insonning ma’naviy-ruhiy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgandir. Demak, amaliy san’at mahsuloti insonning kundalik turmushda foydalanishini ko‘zda tutadi, ayni paytda unga zavq beradi. Masalan, kulol ishlagan piyola qanchalik nafis va go‘zal bo‘lmasin, biz unda choy (umuman, ichimlik) ichamiz. Mohiyat e’tibori bilan nafis ishlangan piyola ham, jo‘n piyola ham amaliy foydaliligi jihatidan teng. Biroq nafis ishlangan piyola kishining choy ichishiga vosita bo‘lishidan tashqari unga zavq ham beradi, kayfiyatini ko‘taradi. Shunday bo‘lsa-da, zavq bag‘ishlashlik piyolaning ikkilamchi funksiyasi. Demak, amaliy san’at mahsulotining qimmati birinchi navbatda foydaliligi bilan belgilanadi. Endi qiyos uchun, masalan, qadim yunon haykaltaroshi yaratgan biror bir haykalni olaylik. Haykalni yaratar ekan yunon undan amalda foydalanishni ko‘zda tutgan emas. Aytaylik, u o‘zi topingan ma’budlardan birining haykalini yaratdi. Haykaltarosh o‘sha ma’budni avvalo o‘zining tasavvurida yaratdi, ijodiy fantaziya quvvati bilan tasavvur qila olgani obrazda — qotirib qo‘yilgan lahzada ma’budining go‘zalligi, qudrati, mehriyu-qahrini ko‘ra oldi, undan zavqlandi, hayratlandi, unga topindi va ayni shu holatni toshda yo‘nib muhrladi. Haykalni ko‘rar ekan tomoshabin o‘sha zavqni, hayratni o‘ziga yuqtiradi, haykaldan boshqa maqsadda foydalanishni o‘ylamaydi ham. Ko‘ramizki, haykal boshqa bir odamning zavqiyu hayratini boshqa odamga ko‘chirdi, uning ruhiyatiga oziq berdi.
Yuqoridagidan ko‘rinadiki, piyola ham, haykal ham go‘zallik qonunlari asosida did va mahorat bilan yaratilgan. Ya’ni, amaliy san’at ham, nafis san’at ham estetik faoliyat mahsuli. Insonning go‘zallik qonunlari asosida borliqni o‘zlashtirish va o‘zgartirishga qaratilgan faoliyati estetik faoliyat deb yuritiladi. San’at tushunchasi. Amaliy va badiiy san’atlar. Adabiyot estetik ob’ekt sifatida.
