Rossiya imperiyasidagi 1917 yilgi inqiloblar va Turkistonda sovet hokimiyatining o’rnatilishi.
Rossiya imperiyasidagi 1917 yilgi inqiloblar va Turkistonda sovet hokimiyatining o’rnatilishi. 1917 yil 27 fevralda Petrogradda demokratik inqilobi g’alabasi Turkiston o’lkasiga ham o’z ta’sirini o’tkazdi. Natijada Turkistonda ham ishchi va soldat deputatlari Sovetlari va har xil toifalar vakillaridan tuzilgan ijroiya komitetlar tashkil etila boshlandi. Toshkentning hamma dahalari vakillari to’planib «Sho’roi Islomiya» tashkilotini tuzdilar.
1917 yilning mart oyida o’lka muxtoriyati masalasi Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotidagi asosiy masala bo’lib qoldi. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish g’oyasi nafaqat demokratik ziyolilar o’rtasida, hatto oddiy fuqarolar orasida ham tarqala boshladi. 31 mart kuni rus podshosining o’lkadagi tayanchi-Turkiston general-gubernatori hokimiyatni tark etdi. 1917 yil 7 aprelda Muvaqqat hukumat qarori bilan kadet N.N.Shchepkin raisligida Turkiston qo’mitasi tashkil qilindi. 9 kishidan iborat bu komitet a’zolarining to’rttasi: A. Bukeyxonov, M.Tinishboyev, S. Maqsudov va A. Davletshinlar turkiy xalqlar vakillaridan edi. Turkiston mahalliy aholisining oshib borayotgan ijtimoiy-siyosiy faolligi sharoitida Toshkentda 1917 yil 16 aprelda «Sho’roi Islomiya» ning Toshkent tashkiloti tashabbusi bilan chaqirilgan Butunturkiston musulmonlarining 1 qurultoyi ish boshladi.
1917 yil 10 sentyabrda Toshkentda Butunturkiston musulmonlarining II qurultoyi ochildi. Ushbu qurultoy hokimiyatni soldat, ishchi va dehqon deputatlari sovetlariga berishga qarshi chiqdi. Sentyabr voqealari jamiyatdagi siyosiy qarama-qarshiliklarni keskinlashtirib, o’lkadagi ishchilar harakati bilan milliy harakatning keyingi yo’llarini bir-biridan ajratib yubordi.
1917 yil sentyabr oyida bolsheviklashgan Toshkent Soveti soldatlarni va asli rossiyalik ishchilarni o’z tomoniga torta olgan edi. Oktyabr oyida Rossiyada to’ntarish bo’lib o’tgandan co’ng, uning ta’siri tez orada mustamlaka o’lkaga ham yoyildi. Toshkentdagi Oktyabr to’ntarishi qatnashchilari 1 noyabrda Bosh komissar general Korovichenko va Muvaqqat hukumatning Turkiston qo’mitasini qamoqqa oldilar va shu kuni Turkistonda Sovet hokimiyatini o’rnatilganligi e’lon qilindi. Qurollangan yevropali ishchilar, asosan temiryo’lchilar, Toshkent garnizonining soldatlari davlat to’ntarishini o’tkazdilar.
Turkiston bolsheviklari o’lkadagi butun hokimiyatni o’z qo’llariga olish uchun shafqatsiz kurash olib bordilar. Rossiya imperiyasidagi 1917 yilgi inqiloblar va Turkistonda sovet hokimiyatining o’rnatilishi. 1
1917 yil 15-22 noyabrda Toshkent shahrida bo’lib o’tgan ishchi, soldat va dehqon deputatlarining III o’lka s’yezdida hokimiyat masalasi hal qilindi. Bunda 15 kishidan iborat Turkiston Xalq komissarlari soveti tuzildi (8 so’l eser va 7 bolshevik). Hukumatga mahalliy aholidan bironta ham vakil kiritilmadi. S. Lapin boshliq «ulamochi»lar, menshevik va so’l eserlarning o’lka Soveti tarkibiga musulmon vakillarini ham kiritish borasidagi takliflari inobatga olinmadi. Bu esa bolsheviklarning milliy masalada yo’l qo’ygan katta siyosiy xatosi bo’lib, bunda sovet rahbarlarining shovinistik kayfiyatlari ochiq namoyon bo’ldi. Hukumatning bunday ziddiyatli tarkibi o’lkada yevropali aholi hukmronligini mustahkamladi.
Rossiya Xalq Komissarlari Soveti 2 noyabrda «Rossiya xalqlari huquqlarining deklaratsiyasi» va 20 noyabrda «Rossiya va Sharqning barcha musulmon mehnatkashlariga» murojaatnomasini e’lon qildi. Ushbu dabdabali hujjatlarda xalqlarning o’z taqdirini o’zi belgilash huquqi rasmiy ravishda tan olindi; hattoki ajralib chiqish va mustaqil davlat tuzish huquqi; hamma va har qanday milliy, diniy imtiyozlar va cheklashlar bekor qilindi.
Bu hujjatlar qanchalik balandparvoz va’dalar bermasin, amalda qurug’ tashviqot bo’lib chiqdi. Ko’p o’tmay, Turkiston XKS «Sho’roi Islomiya», «Sho’roi Ulamo» tashkilotlarini tarqatib yubordi. Bu tashkilotlarning a’zolari Turkiston muxtoriyatini, keyinroq esa milliy istiqlol harakatini qo’llab quvvatladilar.
