Qayta tiklash vositalarini tasnifi: a) pedagogik, b) psixologik, v) tibbiy vositalar.
Qayta tiklash vositalarini tasnifi: a) pedagogik, b) psixologik, v) tibbiy vositalar. Zamonaviy sportning eng muhim muammolaridan biri sportchilarning ish qobilyatini oshirishdir. Etakchi dunyo sportchilarining bir kunda kamida 3-4 marta sport mashg’ulot-larini bajaradi. Sport mashg’ulotlarini ko`lami va jadalligi oshishi bilan birga sport musobaqalarining soni ham oshib bormoqda. Ma`lumotlarga qaraganda ayrim etakchi sportchilar davrida 51-54 marta musobaqalarda ishtirok etishgan.
Charchash – bu fiziologik jarayon bo`lib, biror aqliy yoki jismoniy yuklamadan yuzaga keladi va qisqa vaqtli dam olishdan keyin o`tib ketadi. O`ta charchash esa charchash jarayonining usma-ust kelishi, kasalliklardan so`ng tiklanmasdan mashg’ulotlarda ishtirok etganda, trenirovka rejimi buzilganda paydo bo`ladigan, patologiyaoldi holatini rivojlanishiga sabab bo`ladigan holat.
Takroriy katta hajmli va quvvatli jismoniy yuklanishlar ta`sirida sportchi organizmida ikkita karama-qarshi holatlar rivojlanadi:
- Jismoniy chiniqish va sport ish qobilyatini oshishi (sarflangan energetik resurslar qayta tiklangan holatlarida);
- Surunkali charchash va sportchini darmoni qurishi (muntazamlik ravishda tiklanish jarayonlarining muddatlari uzaygan holda).
Zamonaviy sportda sportchining organizmi faoliyati va ish qobiliyatini oshirishda navbatdagi mashg’ulotlar to`liq tiklan-magan holatida o`tkazilishi maqsadga muvofiqdir.
Sport mashg’ulotlarini jarayonidagi jadallashtirish va sport ish qobilyatini oshirishda qayta tiklash vositalarli keng muntazamlik ravishda qo`llanilishiga katta ahamiyat beriladi. Zamonaviy sportga ta`luqli haddan tashqari fizik va psixik (ruhiy) yuklanishlarda qayta tiklash vositalardan oqilona foydalanish katta ahamiyatga etadir. Qayta tiklash vositalarini tasnifi: a) pedagogik, b) psixologik, v) tibbiy vositalar.
Hozirgi zamonda qayta tiklash vositalari ikki turli shaklda o`tkaziladi:
a) sport mashg’ulotlar va musobaqalar jarayonidagi sport-chilarni tiklash sistemasi
b) tibbiy reabilitatsiya sistemasi: boshqacha aytganda kasallanish, shikastlanish, o`ta charchash va o`ta zo`riqishlardan keyin sportchilarni ish qobilyatini qayta tiklashdir.
Qayta tiklash vositalari uchta asosiy – pedagogika, psixologik va tibbiy guruhlarga bo`linadi.
Pedagogik vositalari:
- asosiy vositalar bo`lib hisoblanadi, chunki ratsional ravishda tuzilgan sport mashg’ulotlarnigina qayta tiklash jarayonlarini tezlashtiradi va sport natijalarni oshiradi. Bunda quydagi faktorlarga katta ahamiyat beriladi: mikro va makrotsikllarda shu bilan sportchini ko`p yillar davomida tayyorlanishida yuklanish va dam olishni birga qo`shib to`g’ri olib borilishi. maxsus qayta tiklash tsikllarini kiritish, dam olish kunlar, mashg’ulotlarni har xil sharoitlarda o`tkazilishi, mushaklarni bo`shashtiruvchi mashqlar, engil krosslar, mashg’ulotlarni kirish va tugash qismlarini ratsional ravishda tuzilishi va h.k.
Psixologik vositalari: – psixologik – asab tangligini (tarangligini) chetlatadi, shu bois organizmining harakat va fiziologik funktsiyalari tezda qayta tiklanadi.
Bularga har xil asabiy va ruxiy holatlarini boshqarish usulublar: uxlab dam olish, o`z kuchiga ishontirish, o`z-o`zini irodasini mustahkamlash, mushaklarni bo`shashtirish usullari, bo`sh vaqtlarni sermazmunli o`tkazish, gipnoz va x. kiradi.
Jismoniy ish qobiliyatini tiklashda qo`llaniladigan tibbiy vositalar asosiy rol’ni o`ynaydi.
Tiklanish deganda organizmning funktsional holati o`zgargandan keyin uning fiziologik holatini ishdan oldingi yoki unga yaqin gomeostaz (ichki muhitni saqlash) holatiga qaytishi tushiniladi.
Aerob reaktsiyalar va assimilyatsiya ustun kelishi tiklanish jarayonlarining xarakterli tomonidir.
Ma`lumki, ishdan keyin davrda faqat organizmning sarf qilgan resurslari va shuningdek, uning fiziologik funktsiyalari tiklanibgina qolmay balki muhim funktsional struktur qayta qurilishlar ham bo`ladi. Shuning uchun tiklanish jarayonlarini bilib hisobga olish trenirovka yuklamalariga doimo to`g’ri yordam beradi.
Yuklanish natijasida organizmning ichki muhitida kuchli o`zgarishlar sodir bo`ladi, qon reaktsiyasi kislotali tomonga suriladi, energetik resurslar kamayadi, termoregulyatsiya, buzi-ladi,
Yurak-qon tomir, nafas sistemalarining faoliyati buzi-ladi. Bularning faoliyatini yaxshilashda tibbiy vositalar yordam beradi. Buning natijasida charchoqlik holati yo`qoladi, ish qobiliyati oshadi, organizmga keyingi beriladigan yuklanishga moslanishini engillashtiradi.
Sportchilar organizmning ish qobilyatini qayta tiklashda sport tibbiyotida keng kompleksli vositalar qo`llaniladi. Bunga birinchi navbatda maxsus ovqatlanish, ergogenli dieta va vitaminlar kiradi.
Bundan tashqari o`simliklardan va sun`iy yo`l bilan tayyorlangan farmakologik preparatlar qo`llaniladi
Gigienik vositalari ham keng qo`llaniladi – bir meyordagi rejim, tabiatdagi tabiy kuchi va x.z. eng asosiysi esa tiklanishning jismoniy vositalarning yig’indilari: massajdan tortib, sauna, termo (issiq) – elektro,baro, – magnit va boshqa uslublar ko`llaniladi.
Ko`pgina tibbiy vositalar organizmga katta ta`sir qiladi. Bu vositalarni noto`g’ri ko`llanishi, organizm holatiga mos kelmasligi, dozirovka ko`payib ketishi, sportchilarning sog’li-g’iga ta`sir etishi, uning ish qobilyatini yomonlashishiga olib keladi. Shuning uchun buni qo`llashda sportchilarning individual holatini, yoshini, jinsini sog’ligini, jismoniy rivojlanishiga, organizmning konkret holatiga, mashg’ulotning yoki musobaqaning bosqichi va xarakterini hisobga olish kerak. Bu vositalar vrach ko`rsatmasi asosida qo`llaniladi.
Mashg’ulotlar va musobaqalar jarayonida sportchilarni ish qobiliyatini oshirishda, tiklanish jarayonlarni tezlashtirishda va charchash holatilarni oldini olishda ovqatlanishi katta ahamiyatga ega.
Modda almashinuv tufayli o`sish va rivojlanish, morfo-logik o`zgarishlarni turg’unligini va biologik sistemalarni funktsional darahalari ta`minlanadi.
Katta jismoniy yuklanishlarda oziqa moddalarga extiyojligi, qisman oksil moddalarga va vitaminlarga oshishi kuzatilgan yuklanishlarni kuch va quvvat oshishi bilan energiyani sarflanishi ham oshadi.
