O’zbekiston mustaqillikka erishish yo’lida (1989-1991 yy.)
O’zbekiston mustaqillikka erishish yo’lida (1989-1991 yy.) Ma’lumki «qayta qurish» yillarida respublika aholisining asosiy qismini tashkil etgan dehqonlarning hayoti yanada yomonlashdi. Natijada qishloqlarda va bunga monand ravishda shaharlarda hayot juda og‘irlashib ketdi. Bundan holi bo‘lishning yagona yo‘li yerga nisbatan bo‘lgan siyosatni o‘zgartirishdan iborat edi. Shu bois Islom Karimov partiyaning agrar siyosatiga qarshi o‘laroq dehqonlarni yer bilan ta’minlashni boshlab yubordi. Vaholanki barcha yer va suvlar davlatniki hisoblanib faqat markazning ruxsati ila unga munosabatni o‘zgartirish mumkin edi.
«Avvalo, – deb yozadi Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov fuqarolarni ijtimoiy jihatdan himoyalash borasida aniq ishlar qilish lozim. Biz 1989 yilni iyulidan beri ta’minlab kelayotgan barqarorlik esa ushshg kafolatidir. O‘shanda, 1989 yilda dahshatli davr edi. O‘sha paytda biz qilgan birinchi ish shu bo‘ldiki, odamlarga yer bera boshladik. Men janob Gorbachevning davlat kengashi majlisidaga so‘zlarni eslayman… Unga tan berish kerak, gapirishni biladi, ammo boshlagan nutqini nima bilan tugatishni hamisha ham tushunib bo‘lmaydi. Mana bunga qaranglar, degan edi u meni ko‘rsatib, hozir uni boshi shuhratga cho‘lg‘anib turibdi, u yer bera boshladi, endi uni ilohiylashtirishadi… Biz qat’iy turib tartib o‘rnatdik – yerga muhtoj bo‘lgan va, albatta, dehqonchilik qo‘lidan keladigan, yerdan mo‘l hosil ola biladigan har bir kishiga chorak gektar yer berdik. Kolxozsovxoz sharoitida bu jarayon yengil ko‘chmadi».
Ko‘rinib turibdiki, Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov markazning noroziligiga qaramay mustaqil iqtisodiy siyosatga qaratilgan dastlabki qadamni tashlagan. Hech kimga sir emaski, paxta o‘zbek xalqining kundalik hayoti va taqdirini hal etuvchi muhim omillardan biridir. Tinimsiz va mashaqqatli mehnat evaziga yetishtirilgan paxta juda arzon narxda majburan davlatga topshirilgan. Mehnatiga yarasha haq ololmagan dehqonlar hamisha yetishmovchilik va muhtojlikda hayot kechirgan. Islom Karimov buni yaxshi anglagan holda paxta narxini oshirish masalasini ochiqdanochiq talab qildi. Xususan, u respublika kompartiyasi Markaziy qo‘mitasining 1989 yil 19 avgustda bo‘lib o‘tgan XVI plenumida shunday degan: «Biz 1990 yil plani loyihasi bilan Ittifoq organlariga ikki marta uchrashdik. KPSS Markaziy Komiteti, mamlakat ministrlar Soveti va Gosplani rahbariyati bilan uchrashdik. Butun mas’uliyatni zimmamga olib, shuni ayta olamanki, paxta narxi masalasi yaqin oylar ichida kurib chiqiladi. Bu muammoni hal qilishimiz uchun hisobkitoblarga ko‘ra, kamida bir yarim milliard sum talab qilinadi… O’zbekiston mustaqillikka erishish yo’lida (1989-1991 yy.)
Hozir, ochig‘ini aytish kerak… Moskvada o‘rtaga qo‘ygan masalalarni hal qilish qiyin bo‘lyapti. Biz rahbarlar bu masalalarni qatiyat bilan, bilimdonlik bilan o‘rtaga quyishimiz, ularning hal etilishiga izchillik bilan erishishimiz har qanday holda ham aybni birovlarga tunkamay va birovlarning orqasiga yashirinmay, mas’uliyatni o‘z zimmamizga olishimiz kerak». Sirtdan qaraganda paxtani narxini oshirish shunchaki bir oldiy iqtisodiy masala bo‘lib ko‘rinishi mumkin. Ammo, uning zaminida juda muhim siyosiy masala yetibdi. Chunonchi paxtani arzon narhsa davlatga topshirilishi nafaqat kundalik turmushga, balki respublikaning ijtimoiy va madaniy jihatdan rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda edi. Narxni oshirishga erishish sovet davlatining mustamlakachilik siyosatiga zarba berilishiga olib kelardi. Shubhasiz, ochko‘zlik va to‘ymaslikda nom chiqargan sovet davlatining paxta narxini oshirishga rozilik bildirishi juda qiyin edi. Shunga qaramay Islom Karimovning hukumatning siyosatiga qarshi bosh ko‘tarishi vatanparvarlikning yorqin namunalaridan biridir. O’zbekiston mustaqillikka erishish yo’lida (1989-1991 yy.)
1989 yil 29 oktabrda o‘zbek tilini Davlat tili sifatida qonunlashtirilishi ham alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu tarixiy hujjatning ahamiyati shu darajada kattaki, ta’riflashga qalam ojizlik qiladi. Shuni unutmaslik kerakki, ona tilining Davlat tili bo‘lishi xalqning milliyligi va taqdirini kafolatlaydi hamda u mustaqillikning eng muhim belgilaridandir.
1990 yil 20 iyunda O‘zbekistonda «Mustaqillik deklarasiyasi» e’lon qilinishi katta ahamiyat kasb etdi. U qizil imperiyani qattiq larzaga va tashvishga soldi. Chunki demokratiyada O‘zbekiston Ittifoq tarkibida suveren va teng huquqli mamlakat deb e’lon qilinib, o‘z davlat belgilari (gerb, bayroq va madhiya)ni ta’sis etish va yangi konstitusiyani ishlab chiqish vazifasi quyildi.
Respublikada mustaqil iqtisodiy siyosatni ta’minlashga qaratilgan choralarni ko‘rish davom etdi. Chunonchi, 1990 yil 30 oktabrda O‘zbekiston mulkchilikning hamma shakllari uchun teng sharoitni ta’minlashga qaratilgan qonun qabul qilindi. Respublika Oliy Kengashi 1991 yil 14 iyunda «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar» to‘g‘risidagi qonuni ma’naviy hayotda tub o‘zgarishlarni yasadi. Ma’lumki yuz yillar davomida kipshlarning e’tiqodi, hurmatini qozonib kelgan islom dini taqiqlanib «dinsiz jamiyat» bunyod etildi. Bu ma’naviy qashshoqlikni yuzaga keltirib taraqqiyotga salbiy ta’sir etdi. Shu bois o‘sha qonunning qabul qilinishi xalq tomonidan zo‘r xursandchilik va mamnuniyat bilan qabul qilindi. «Ushbu qonun, – deyiladi unda, – fuqarolarning dinga o‘z munosabatini ixtiyoriy ravishda belgilash va ifodalash, hech qanday to‘sqinliksiz, dinga e’tiqod qilish va diniy rasmrusumlarni bajarish huquqlarini ta’minlaydi». Shu tariqa sovet davrida oyoqosti qilingan va quvg‘inga solingan dinning barcha xillariga jon kirgizildi. 1991 yil 22 iyunda sanoat korxonalarini, tashkilotlarni va muassasalarni O‘zbekiston ixtiyoriga o‘tkazish xususida qonun chiqarildi. Asrimizning 80-yillarida qizil imperiya ichichidan chirib, inqirozni boshidan kechirmoqda edi. Uning belgilari 60yillardayoq boshlanib qanchalik vaqtlarning o‘tishi bilan shunchalik ko‘p chuqurlashib bordi. «80-yillarda, – deb yozadi Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov, – iqtisodiy inqirozning kuchayib borish sabablarini ochish, uni bartaraf etish yo‘llarini topish borasidagi o‘rinishlar ham muvaffaqiyatsizlikkauchradi. Ishlab chiqarish sur’atlarining pasayishi sabablari rivojlanishning ekstensiv omillari tugaganligidadir, deb yuzaki tushunilganligi ustuvor tarmoqlarni alohida ajratmasdan, xalq xo‘jaligining barcha sohalarini bir vaqtning o‘zida rivojlantirish to‘grisida noto‘g‘ri qaror qabul qilinishiga sabab bo‘ldi. Bu hol, pirovard natijada, cheklangan mablag‘larning parokanda bo‘lib ketishiga, moliya va ta’minot tizimining batamom izdan chiqishiga olib keldi, inqirozni chuqurlashtirdi, qayta qurish siyosati davrida iqtisodiyetda juda kuchli bo‘zilishlar ruy berdi».1 Shu tariqa «sosializm» tuzumi o‘zining g‘ayritabiiyligi va samarasizligini namoyish etib, mamlakatni halokat yoqasiga keltirdi. Odatdagidek kompartiya qatag‘onlar o‘tkazish yo‘li bilan chetdan «aybdorlar»ni topib va xalqni chalg‘itib inqirozni xaspo‘shlash va niqoblashga o‘tdi. Ma’lumki 30yillardagi ocharchilik va umuman inqirozning sabablari «xalq dushman»lari va «imperialistlarning ayg‘oqchilari»ga to‘nkalib, ommaviy qatag‘onlar vahshiylarcha o‘tkazilgan. Qayta qurish yillarida ham xuddi mana shunday siyosat qaytarildi, chunonchi O‘zbekistonda «paxta ishi» yoki «o‘zbek ishi» nomida qatag‘on o‘tkazildi. Bu yerda shuni hisobga olish kerakki, «o‘zbek ishi» aslida niqoblangan siyosiy kurash bo‘lib, maqsad mustamlakachilik va ulug‘millatchilik siyosatini yanada avjiga mindirish, xalqni og‘ir ahvoldan chalg‘itishdan iborat edi. Bu siyosiy nayrangning iqtisodiy tomoni ham bor edi. Markazga O‘zbekistondan daryo kabi oqib borayettan turlituman boyliklarni yanada ko‘paytirish va ularni zarrachasini ham tub aholiga yuqtirmaslik ko‘zlangan. Bundan tashqari, «o‘zbek ishi» vositasida mamlakatda O‘zbekistonni ishonchni yo‘qottan xavfli zona sifatida gavdalantirib Rossiyadan kadrlarni – o‘z odamlarini keltirishni va respublika hokimiyat tarmoqlarini tamomila egallashni maqsad qilib quyildi. Ayni paytda bir chemodan bilan keladigan o‘sha «ustoz»larning katta boylik to‘plashlari uchun sharoit yaratish nazarda tutildi. Bu respublika boyliklarini navbatdagi uzlashtirishning bir turi edi. Umr bo‘yi dahshatli fojealarni uyushtirishga, qirg‘inbarotlarga va tusto‘polonlarga tuymagan markaz «o‘zbek ishi» bo‘yicha 4,5 ming kishini qamoqqa tashladi, xurladi va mol-mulkini taladi. Bundan tashqari minglab kishilar «guvoh» sifatida qattiq qiynoqlar ostiga olinib, qipqizil tuhmatdan iborat aybnomalarni to‘qidi. Hatto «o‘zbek ishi»dan keyin ziyelilarning va rahbarlarning ilg‘or vakillari ham ommaviy ravishda qatag‘on qilinar emish degan ovozlar eshitilib turdi.
Butun millat boshiga dahshatli ofat kelib turgan paytda, unga qarshi qalqon bo‘ladigan birorta rahbar chiqmadi. Aksincha, ular sotqinlik qilib olovga kerosin qo‘yib turdilar.
Islom Karimov davlat tepasiga kelishi arafasida ahvolni quyidagicha ta’riflagan edi: «Bor gapni aytadigan bo‘lsam, kuz o‘ngimda dahshatli, qurqinchli manzaralar paydo bo‘ldi». Islom Karimov bu g‘oyatda og‘ir ahvoldan cho‘chimay va tislanmay, mazlum xalq manfaati uchun kurashdi. U «o‘zbek ishi»ning soxtaligini fosh etib, millatni ofat va navbatdagi ommaviy qatag‘ondan qutqardi. U bu xususdagi markazning ko‘rsatmasini bajarishdan ochiqdanochiq bosh tortib, mustaqil siyosat yurgizdi.
Umumiy xulosa shuki, 1989 yilning ikkinchi yarmidan to 1991 yil 31 avgustgacha bo‘lgan davrda shaxsan Prezident Islom Karimovning tashabbusi va ishtirokida mustaqillikni tamomila tiklashning zamini hozirlandi. Shu bois uning rahbarlik mahoratini yoritish ayni muddaodir.
