O’zbekiston hududida eneolit, bronza va ilk temir davri.

 

O’zbekiston hududida eneolit, bronza va ilk temir davri.

O’zbekiston hududida eneolit, bronza va ilk temir davri. Hozirgi paytda O’rta Osiyo xududi ibtidoiy jamiyat rivojlanishining aloxida bosqichlari quydagi davrlarga bo’linadi:

1. Paleolit davri: bundan taxminan 800 ming yil ilgari boshlanib, 15-12 ming yil ilgari tugaydi:
2. Mezolit («mezos»-o’rta, «litos» -tosh) mil.avv. 12-7 ming yilliklar
3. Neolit («neos»-yangi, «litos»-tosh) -mil.avv. 6-4 ming yilliklar.
4. Eneolit (mis-tosh davri)-mil.avv. 4 ming yillikning oxiri-3 ming yillikning boshi.
5. Bronza asri-mil.avv. 3-2 ming yilliklar
6. Temir davri-mil.avv. 1-ming yillikning boshlaridan

O’zbekiston xududlaridagi eng qadimgi odamlarning manzilgohlari Farg’ona vodiysidagi Selungur, Toshkent viloyatidagi Ko’lbuloq, Buxorodagi Uchtut makonlaridan topilgan. Bu davr odamlari toshlardan qo’pol qurollar (chopperlar) yasab, termachilik va jamoa bo’lib ov qilish bilan shug’ullanishgan. Ilk paleolit davri odamlari jismoniy jihatdan ham, aqliy jihatdan ham hozirgi odamlardan farq qilishgan. Ular tabiat oldida ojiz bo’lib, unda taiyor bo’lgan mahsulotlarni o’zlashtirganlar.

Ilk paeolit, ya’ni ashel’ davrining oxirlarida yashagan odamlarning manzilgohlari Qoraqalpog’istonning Ustyurt tekisligidagi Borsakelmas degan yerdan ham topib o’rganilgan.

O’rta paleolit davri makonlari Toshkent vohasidagi Obirahmat, Ho’jakent, Samarqanddagi Omonqo’ton, Boysun tog’laridagi Teshiktosh makonlaridan topilgan. Mashhur yodgorliklarning biri Teshiktosh g’or makoni bo’lib bu yerdan turli-tuman qurollar va hayvon suyaklaridan tashqari, 9-10 yashar bolaning qabri qozib ochilgan.

O’rta paleolit davriga kelib ibtidoiy jamiyat odamlarining mehnat qurollari takomillashdi. Eng muhimi, ibtidoiy to’dadan urug’chilik jamoasiga o’tish boshlanadi. Shimoldan ulkan muzlik siljib kelishi natijasida olov kashf etiladi. Jamoa bo’lib ov qilish paydo bo’ldi.

So’nggi paleolit davriga oid makonlar Ohongarondagi Kulbuloq, Toshkentning g’arbidagi Buzsuv 1 hamda Samarqand shahridan topilgan.
Bu davrga kelib odamlar faqat tog’li hududlarga emas, tekisliklarga ham tarqala boshlaydilar. Bu davrning eng katta yutugi urug’chilik tuzumiga (matriarxat) o’tilishidir.

Mezolit davri yodgorliklari Surxondaryodagi Machoy g’or-makonidan, Markaziy Farg’onaning ko’pgina yodgorliklaridan topib o’rganilgan. Bu davrga kelib muzlik yana shimolga qaytadi. Hayvonat va o’simlik dunyosida katta o’zgarishlar sodir bo’ladi. Insoniyat o’z tarixidagi dastlabki murakkab moslama-o’q-yoyni kashf etadi.

Mezolit davri qabilalari asosan ovchilik va termachilik xo’jaligi yuritganlar. Bu davrning oxirlariga kelib dastlabki uy chorvachiligi yoki hayvonlarni xonakilashtirish boshlanadi.

Qoraqalpog’istonda mezolit davri makonlari Orol dengizi atrofidagi Ustyurt balandligida va Qizilqum cho’lida bor. Ustyurtdagi mezolit makonlari mil.avv. 8-6 ming yilliklarga oid. Qizilqum cho’lidan topilgan mezolit davri yodgorliklari mezolitning so’nggi bosqichlariga va o’rta tosh davridan yangi tosh davriga (neolitga) o’tish davriga tegishli. O’zbekiston hududida eneolit, bronza va ilk temir davri.

Neolit davriga kelib qadimgi qabilalar hayotida katta-katta o’zgarishlar sodir bo’ladi. Bu davr odamlari baliqchilik va ovchilik yoki dehqonchilik va chorvachilik hamda qisman hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar. Eng katta yutuqlardan biri kulolchilikning paydo bo’lishidir. Shuningdek, bu davrga kelib to’qimachilik va qayiqsozlik ham paydo bo’ladi. Neolit davri qabilalari xo’jalik shakllariga qarab quydagi madaniyatlarga bo’linadi: Jaytun madaniyati, Kaltaminor madaniyati, Hisor madaniyati.

Joytun madaniyati. Janubiy Turmaniston xududiagi mil.avv. VI-V ming yilliklarga oid madaniyat. Bu yerdan O’rta Osiyodagi birinchi paxsa uylar qoldiqlari, sopol idishlar na’munalari aniqlangan. Aholisi asosan dehqonchilik, chorvachilik va qisman ovchilik bilan shug’ullangan.
Kaltaminor madaniyati. Qoraqalpogistonning janubidan topilgan bo’lib mil.avv.V-IV ming yilliklarga oiddir. Kaltaminor qabilalari baliqchilik, ovchilik va qisman hunarmandchilik bilan shug’ullangan.

Hisor madaniyati. Asosan, Xisor-Pomir tog’laridan topilgan. Mil.avv.V-IV ming yilliklarga oid.
Qoraqalrog’istonda yangi tosh (neolit) davri odamlari faqat dare sohillarinigina emas, balki Kizilkumning va Ustyurtning ichki xududlarini ham o’zlashtira boshlaganlar.

Qoraqalpog’istondagi yangi tosh (neolit) davri yodgorliklari Amudaryoning qadimgi Oqchadarem del’tasida (hozirgi To’rtkul tumani xudidan boshlab Taxtakupir tumani hududigacha bo’lgan oraliqda) va Ustyurt balandligida saqlangan.
Eneolit-mis-tosh davrida odamlar dastlabki metal bilan tanishdilar.
Bu davrga kelib dehqonchilik O’rta Osiyoning shimoli-sharqiy hududlariga ham yoyiladi. O’zbekiston hududida eneolit, bronza va ilk temir davri.

Mavzular.

manba

Read more articles

Fikr bildirish