O’rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi.
O’rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi. O’rta Osiyo xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va mustamlaka aylantirilishi hamda podsho Rossiyasining Turkistonda olib borgan mustamlaka siyosatiga doir manbalar boy va salohiyatlidir. Bu manbalarni bir necha xilga bo’lib o’rganishimiz mumkin. Manbalar orasida eng ishonarli va nufuzli hisoblanganlari mahalliy tarixchilarimiz tomonidan XIX asr ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida yaratilgan. Ular orasidan Muhammad Solix Toshkandiyning «Tarixi jadidi Toshkand», Avaz Muhammad Attor Xukandiyning «Tarixi Jahonnamoyi», Muhammad Yunus Toibning «Tarixi Aliquli Amirlashkar», Mullo Holiboy Mametovning «Urus lashkarlarining Turkistonda tarixi 1269-1281 sanalarda qilgan futuxotlari», Mullo Olim Maxmudxojaning «Tarixi Turkiston», Niyoz Muhammad Xuqandiyning «Tarixi Shohruxiy», Ibratning «Tarixi Farg’ona», Muhammad Yunus Bayoniyning «Shajarai Xorazmshohiy» va boshqa bir qator asarlarini alohida ko’rsatib o’tishimiz mumkin.
Bu manbalar bilan bir qatorda O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivida saqlanayotgan ko’plab hujjatlar, rus harbiyolari va tarixchilari tomonidan yozib qoldirilgan asarlar va hujjatlar ham mavzuni o’rganishda muhim manbalar bo’lib hizmat qiladi. Biroq bu asarlar va hujjatlarni o’rganishda ularga tanqidiy nuqtai nazardan yondashib, haqqoniy va holis xulosalar chiqarish maqsadga muvofiqdir.
Rossiya imperiyasi XIX asr boshlaridanoq Turkistonni hududiy – geografik, harbiy-siyosiy, ilmiy o’rganishga jiddiy kirishdi. O’rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi.
1803 yilda Ivanov boshchiligidagi dastlabki missiya xonliklar orasida harbiy, siyosiy, iqtisodiy jihatdan katta kuchga ega bo’lgan Buxoroga yetib keldi va amirlik haqida bir qancha ma’lumotlarni qo’lga kiritdi.
1920 yilda A.F.Negri boshchiligida o’z tarkibida olimlardan G.Meyendorf, E.Eversman, Budrinlarga ega bo’lgan ikkinchi missiya amirlik haqida ko’proq ma’lumot yig’ish uchun keldi. G.Meyendorf kelajakda rus qo’shinlarining Buxoroga harbiy bosqinchilik bilan kelganlarida foydalanishlari uchun butun tafsilotlarni o’zida mujasam etgan xaritalar tuzish bilan shug’ullandi. O’rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi.
1834 yilda Buxoroga yangi missiya yuborildi. Bu missiya mutlaqo josuslik maqsadidagi topshiriqlarni bajardi. Bu missiyaga turkiy tillarni va bu xalqlarning tarixini yaxshi bilgan Qozon universitetining Sharqshunoslik fakulteti talabasi P.Ch.Demizon rahbarlik qildi. Unga tatar mullasi Mirza Ja’far nomi bilan soxta pasport va diplomatligini tasdiqlovchi hujjat berildi. Unga yuklatilgan vazifa o’ta muhim bo’lib, Rossiya bilan Xiva o’rtasida urush kelib chiqsa Buxoro bunga qanday munosabatda bo’lishini aniqlashdan iborat edi.O’rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi. O’rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi.
1835 yilda praporshik Vitkevich maxfiy ko’rsatmalar bilan Buxoroga jo’natildi. 1839 yil aprelda Buxoroga muhandis – geolog, kapitan Kovalevskiy boshchiligidagi ekspedisiya yuborildji va unga Turkistondagi mavjdu oltin va boshqa ma’dan konlarini xaritalashtirish topshirildi. Shuningdek Buxoro amirligining geologik tuzilishi, Buxoroda oltin buyumlar bilan savdo qilishning ahvoli va amirlikning tashqi savdo munosabatlari haqida statistik ma’lumotlar to’plash vazifasi yuklatilgan edi.
1841 yil Buxoroga N.Xaniqov boshchiligidagi missiya o’z tarkibida N.Zalesov, Leman kabi olimlar bilan birgalikda keldi va O’rta Osiyo flora va faunasini o’rganishga kirishdi. 1843 yilda N.Xaniqov o’z safar natijalari haqida hisobot to’plab tashqi ishlar vazirligiga topshirdi va shu yiliyoq hisobt tegishli idoralar uchun yo’llanma sifatida «Opisaniye Buxarskogo xanstva» nomi bilan kitob holida nashr etildi. Bu kitob O’rta Osiyoga yurish qiladigan qo’shinning zobit va askarlariga tarqatish uchun Orenburg general – gubernatorligiga jo’natildi. Kitobda Buxoro xaritasi, Samarqand shahri plani ilk marta e’lon qilindi.
1842 yilda Buxoro amirligiga yuborilgan K.Butenevga yanada maxfiy topshiriq berildi. U bu topshiriqlarni qoyil qilib bajardi. Rus hukumatiga «Buxoroga qo’shin tortib borish imkoniyatlari» deb atalgan maxfiy ish topshirdi. Unda amirlikni bosib olish mumkinligi aniq tavsiflab berilgan. Hukmuatni va rus generallarini amirlikni tezroq bosib olishga undadi. Xuddi shunday missiyalar Xiva va Qo’qon xonliklariga nisbatan ham amalga oshirilgan.
1820 yilda kapitan Muravyov boshchiligidagi missiya Xiva xonligini bosib olish Rossiya uchun Buxoro va Hindistonga yo’l ochadi va butun O’rta Osiyoni Rossiya ta’sirida ushlab turish imkoniyatini beradi degan xulosaga keladi va bu xulosalarga tayangan hamda Muravyovning maslahatlariga amal qilgan graf Perovskiy rus hukumatining roziligini olib, 1839 yil Xivga yurish qiladi va to’la mag’lubiyatga uchraydi. Yurish ishtirokchisi M.Ivanin «Opisaniye zimnego poxoda v Xivu(18391840gg)» nomli asarida Xiva xonligi ustidan tamomila o’lim hukmini chiqarish va unga xatto kerak bo’lsa eklogik urush e’lon qilish, ya’ni, Amudaryoni Kaspiy dengiziga burib yuborish takliflarini kiritadi. Bu g’oyalari bilan rus mustamlakachilari shafqatsizlik borasida Chingizxondan ham o’tib ketgan edilar.O’rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi.
1858 yil O’rta Osiyoga yuborilgan polkovnik Ignatyev boshchiligidagi missiya o’z ishini tugatar ekan, «O’rta Osiyo xonliklari bilan teng asosdagi savdo va boshqa aloqalar foyda bermaydi. Elchilarni kutish va jo’natishga ketadigan barcha harajatlarni harbiy yurishglarga sarflab, bu hududlarni bosib olish kerak» – mazmunidagi o’ta shovinistik va bosqinchilik ruhi yaqqol namoyon bo’lib turgan xulosalarni chiqaradi.
Yuqoridagi kabi missiyalar va ekspedisiyalar, elchiliklar yordamida Rossiya imperiyasi O’rta Osiyo xonliklari to’g’risida ko’plab qimmatli ma’lumotlarga ega bo’ldi. Xonliklar orasida birlikning yo’qligi, ular o’rtasida davom etib turgan qonli nizolardan foydalanib tezroq xonlikularni bosib olish rejasini ishlab chiqa boshladi va ularni amalga oshirishni eng tajribali rus generallariga topshirdi. O’rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi.
Rossiya imperiyasi O’rta Osiyo xonliklarini bosib olishi va uning bitmas tuganmas boyliklariga egalik qilishni bir asrlar avval o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan edi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun amaliy harakatlar Petr I davridayoq boshlangan edi. Bir necha bor amalga oshirilgan elchilik va josuslik ma’lumotlariga tayangan holda Petr I O’rta Osiyoni qo’lga kiritish uchun dastlab qozoq juzlarini bo’ysundirish va ulardan keyinchalik vosita sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Degan fikrni ilgari surgan edi. Turli yo’llar bilan qozoq yerlariga kirib kelgan ruslar birin ketin zab etilgan yerlarda harbiy qal’alar va istehkomlar ko’ra boshladi. 1717 yilda ko’rilgan Omsk, 1718 yilda ko’rilgan Semipalatinsk, 1720 yilda ko’rilgan Ust-Kamenogorsk, 1735 (1742 -?) yil ko’rilgan Orenburg qal’alari kabi mustahkam harbiy istehkomlar ruslarning bu yerdagi harbiy hukmronligi hali uzoq davom etishi va ular faqatgina qo’lga kiritgan yerlar bilan qanoatlanib qolmasliklarni bildirardi. 1731-1740 yillar davomida Kichik va Katta qozoq juzlarining Rossiya tobeligiga o’tish Rossiya imperiyasining O’rta Osiyoning ichki hududlariga bostirib kirishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yuzaga keltirdi. Yuqoridagi hududlarni qo’lga kiritganlaridan so’ng, Rossiya davlati chegaralari bevosita o’zbek xonliklari chegaralari bilan tutashib qolgan edi. Biroq Rossiyaning Yevropada yuzaga kelgan siyosiy vaziyat va tashqi davlatlari bilan harbiy harakatlarning olib borilishi O’rta Osiyo xonliklariga qarshi qaratilgan harbiy harakatlarini yana bir asr kechiktirishga majbur qildi. Bu davr mobaynida bosib olingan hududlarda erkparvar qozoq sultonlaridan biri Kenasari Qosimov ruslarga qarshi ozodlik kurashlari olib boradi.
Bu qo’zg’olonlarni bostirish uchun minglab qurolli kuchlarga ega bo’lgan general Obruchev, polkovnik Lebedev, Dushikovskiy, podpolkovnik Gorskiylar hyech qanday natijaga erisha olmadilar. Bunda xulosa chiqarganrus hukumati bepayon qozoq dashtlarida ko’plab harbiy qal’alar va istehkomlar ko’rishga kirishdi. Natija XIX asr o’rtalariga kelib Qozog’iston hududlarida 60 ga yaqin harbiy va 100 dan ortiq kichikroq istehkomlar barpo etildi. Bu ishlarning hammasi kelgusida o’zbek xonliklariga qarshi kurashga puxta tayyorgarlik ko’rilganligini bildirar edi. Chor Rossiyasining xonlikarga qarshi harbiy yurishlardan dastlabkilaridan biri 1839 yilda Xiva xonligiga qarshi Orenburg general gubernatori graf Pervskiy tomonidan amalga oshirildi. 1839 yil 16 fevralda tasdiqlangan rejaga ko’ra Xivagacha bo’lgan 1300 chaqirim masofa uch oy ichida bosib o’tilishi lozim edi. 5333 kishilik armiya mahalliy aholining kuchli qarshiligiga duch keldi va 1045 kishi o’ldirildi, 609 kishi yarador bo’ldi. Harbiy yurish esa to’laligicha mag’lubiyatga uchradi. Keyingi yillarda ruslar xonliklar bilan chegaralarda kichik-kichik harbiy to’qnashuvlar bilan cheklangan bo’lsalarda, bu hududlarda o’z harbiy imkoniyatlarini kengaytirish va endi Qo’qon xonligiga qarshi harbiy harakatlarni boshlashni maqsad qilib qo’ygan edilar. O’rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi.
XIX asrning 50 – yillariga kelib Rossiya mohiyatiga ko’ra adolatsiz va bosqinchilik xususiyatiga ega bo’lgan mustamlakachilik yurishlarini Qo’qon xonligiga qarshi faollashtirib yubordi va xonlikka qarshi rosmana urush harakatlarini boshlab yubordi. Deyarli o’rta asrlarga xos qurollanishga ega bo’lgan Qo’qon xonligi zamonaviy quro-yarog’larga ega bo’lgan va Yevropadagi urushlarda katta tajriba orttirgan dahshatli dushmanga qarshi urushga kirdi. Bu vaqtga kelib Qozog’iston hududlarini egallab olgan Rossiya imperiyasi harbiy qo’shinlari Qo’qon xonligi hududlariga ikki yo’nalishda Orenburg harbiy okrugi va G’arbiy Sibir harbiy okrugi tomonidan harbiy harakatlarni boshlab yubordi.
1864 yilga kelib harbiy harakatlari yanada shiddatli tus oldi. Xonlikning ichkari hududlariga suqulib kirayotgan rus mustamlakachilari oldida Avliyo ota, Turkiston, Chimkent, Toshkent kabi qudratli harbiy kuchga va muhim strategik ahamiyatga ega bo’lgan shaharlar turardi. 1864 yil 1 may kuni Avliyootaga yetib kelgan polkovnik Chernyayev otryadlari shaharlarga qarshi shiddatli janglar olib bordi. Vatan himoyachilarining qattiq qarshiligiga qaramay shu yilning 4 iyunida ruslar tomonidan bosib olindi. 4 iyulda Chinoz, 11 iyulda esa Manket bosib olindi. O’rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi.
Orenburg yo’nalishi bo’yicha harakat qilayotgan polkovnik Verevkin otryablari 1864 yil Turkiston shahrini qamal qildi. Qattiq janglardan so’ng 12 iyunda Turkiston shahri ham ruslar tomnidan bosib olindi. Navbatdagi shahar Chimkent edi. Chimkent shahri ikki yo’nalishni birlashtiruvchi nuqta sifatida ham muhim ahamiyatga ega bo’lsa, vatan himoyachilari uchun xonlikning ichkari hududlariga ruslarning kirib kelishiga tusiq bo’luvchi so’nggi kuchli tayanch edi. Chimkent uchun jangga bosqinchilar ham, himoyachilar ham qattiq tayyorgarlik ko’radilar. Avliyo ota va Turkistondan kelgan harbiy kuchlari iyul oyida Chimkentga hujum boshlaydilar. Vatan himoyachilari rus bosqinchiligiga qarshi kurashlarga rahbarlik qilgan eng mahoratli sarkarda Mullo Aliquli Amirlashkar boshchiligida ruslarga qaqshatqich zarba beradi va 22 iyul kuni mag’lubiyatga uchragan rus qo’mondonlari sulh so’rab Aliquli Amirlashkargi murojaat qiladi. Amirlashkar ularga Oqmachit, Avliyoota, Turkiston shaharlarini qaytarish va 200 ming tillo tovon to’lash sharti bilan omonlik beradi. Biroq ruslar ikki oy davomida qaytadan kuch to’plab, Chimkentga qayta hujum qiladi. Shiddatli kechgan muxorabada ruslarning zamonaviy qurollari ustunlik qilib, himoyachilarni mag’lubiyatga uchratadi. 22 sentyabr kuni Chimkent bosib olinadi.
1864 yilning kuzida Qo’qonga qaytgan Aliquli davlat ishlari mashg’ul bo’ladi. 1 oktyabrda general Chernyayevning Toshkentga hujum qilganligi haqidagi habar Qo’qonga yetib borishi bilanoq 10 ming kishilik qo’shin bilan Toshkent mudofaasiga otlanadi. Bu vaqtda esa toshkentliklar Kush parvonachi va Mirzo Axmad boshchiligida ruslarga qattiq zarba berib, ularni Chimkentga qochishga majbur qiladi. Toshkentga yetib kelgan Aliquli Amirlashkar bu yerda bir muncha vaqt bo’lib, Toshkent qal’asini mustahkamlash va ta’mirlash ishlarini amalga oshiradi. 4-6 dekabr kunlari esa ruslarni g’aflatda qoldirib, 10 ming kishilik qo’shin bilan bu vaqt ruslar qo’lida bo’lgan Turkistonga qarashli Ikonga yurish qilib, yuz boshi Serov boshchiligidagi otryadni mag’lubiyatga uchratadi. Aliqulining bu yurishi rus generallari tomonidan urushlar davridagi eng ajoyib harbiy san’at sifatida e’tirof etilgan edi. Keyingi oylarda Amirlashkar tashqi siyosat va elchilik ishlari bilan mashg’ul bo’lib turgan vaqtda rus harbiylari Toshkentni bosib olishga tayyorgarlik qurayotgan edilar. Avvalgi mag’lubiyatdan alamzada bo’lgan rus generali M.G.Chernyayev 1865 yilning aprelida Toshkent bekligiga qarshili va shaharni suv bilan ta’minlovchi Niyozbek qal’asiga hujum qiladi. Ruslar bilan hozirgi Qibray tumanidagi Do’rmon, Uymovut atroflarida bo’lib o’tgan qisqa to’qnashuvlardan so’ng Niyozbek qal’asi bosib olinadi. Bu voqyea 29 aprelda sodir bo’lgan va bunda shaharlik ayrim xoin kimsalar ruslarga yordam ko’rsatgan edilar. Bosqinchilar shaharga kiradigan suvni Chirchiq daryosiga burib yuboradilar. Bu habar Qo’qonga yetishi bilanoq Aliquli Amirlashkar barcha harbiy kuchlarni olib Toshkent mudofaasiga otlanadi. U Toshkentning Mingo’rlik mavzesiga 8 may kechasi yetib keladi va ortiqcha tayyorgarliklarsiz 9 may erta tongdanoq ruslarga qarshi janglarni boshlab yuboradi. Salor arig’i atroflarida bo’lib o’tgan jangda mudofaachilar dastlab ruslarga qattiq zarba berib ularni chekinishga majbur qiladilar, kunning o’rtalariga yaqin ruslar zambaraklardan o’q otib jangni boshlaydilar. Aliquli ham keyingi yillarda takomillashtirilgan xonlik zambaraklarining ruslarga qarshi o’q otishlarini shaxsan o’zi boshqarib boradi. Shu vaqtda uning yaqinida ruslarning zambarak snaryadi portlaydi va Amirlashkar og’ir yarador bo’ladi. Kunning ikkinchi yarmida u vafot etadi va bundan habardor bo’lgan fitnachi qirg’iz va qipchoq sarbozlari jang maydonini tashlab ketadilar. Mudofaa ishlarining butun og’irligi shahar aholisi ustiga tushadi. Shahar ulamolarining sa’y-harakatlari bilan Buxoro
amridan so’ralishi ham natijasiz tugaydi. Shaharliklar bosqinchilarga qarshi qattiq kurash olib boradilar. Biroq kuchlarning teng emasligi, oziq-ovqat va suvsizlik, qurol-yarog’larning kamligi mudofaachilarning mag’lubiyatiga sabab bo’ladi. Ruslar 1865 yilning 16-17 iyun kunlari shiddatli janglar qilib, Toshkent shahrini bosib oladilar. Ruslar tomonidan bosib olingan joylarning barchasi Rossiya mulki eyeb e’lon qilindi.
Bu vaqtlarda Qo’qon xonligi bilan urush holatida bo’lgan Buxoro amirligi xonlikning Jo’jand qal’asini bosib oldi.Amir o’zining toshkentga da’vogar ekanligini bayon qilib, rus qo’mondonligi oldiga Toshkentni toshirish talabini qo’ydi. Shu bilan birga muzokaralar uchun Buxoroga yuborilgan rus elchilarini ham qamoqqa oldi. Yuzaga kelgan vaziyat rus qo’mondonligiga Buxoro amirligiga qarshi urush ochish uchun bahona bo’ldi. Biroq rus hukumati Buxoroga nisbatan urush harakatlari ochishga botina olmay, Toshkentdagi harbiylarga amirlik bilan kelishuvchilik siyosati olib borish majburiy holatdagina urush harakatlari olib borishni buyurgan edi. Toshkent mustaqil o’lka deb e’lon qilingach, general Chernchev o’zboshimchalik bilan Buxoro amirligiga qarashli Jizzax qal’asiga yurish qildi. Jizzax himoyachilari rus qo’shinlariga qarshi qattiq zarba berib ularni mag’lubiyatga uchratdi. 1866 yil yanvarda ro’y bergan bu voqyeadan so’ng general Chernyayev harbiy harakatlar olib borish ta’qiqlab qo’yildi. Shunga qaramay Jizzaxdagi mag’lubiyatdan so’ng Rossiya va Buxoro amirligi o’rtasidagi ziddiyatlar keskinlashib ketdi.
General Chernyayev o’rniga tayinlangan yangi qo’mondon F.I. Romanovskiy amirlikka qarshi harbiy harakatlarni davom ettirdi va 1866 yil 8 mayda Erjar yaqinida Amir Muzaffar qo’shinlarini mag’lubiyatga uchratdi. U keyingi yurishlarini Xo’jandga qaratib, 17-24 may kunlari bo’lib o’tgan janglardan so’ng qal’ani bosib oldi. Shu yilning 2 oktyabrida O’ratepa bosib olindi. 11 oktyabrda esa ruslar Jizzaxni qamal qildilar. Jizzahliklar bosqinchilarga qarshi mardonavor kurashib, dastlabki janglarda ruslarga zarba berdilar. Shiddatli janglar va 5 kunlik qamaldan so’ng Jizzax qal’asi 18 oktyabr kuni bosqinchilar tomonidan egallandi.
1867 yilning 27 may kuni esa qattiq janglardan so’ng Yangiqo’rg’on qal’asini bosib olindi. Rus hukumati bosib olingan joylarda mustamlakachilik boshqaruvini joriy qilish va bosib olingan yerlarda Rossiya imperiyasi hokimiyatini mustahkamlash maqsadida Qo’qon xonligi va Buxoro amirligidan tortib olingan yerlarni Rossiya mulki deb e’lon qildi.
Imperator Aleksandr II farmoni bilan 1867 yil 14 iyulda bosib olingan yerlarda Turkiston harbiy okrugi va Turkiston general-gubernatorligini tashkil qilish to’g’risidagi farmon berdi. Tashkil etilgan harbiy okrug qo’mondoni va general-gubernator etib general-ad’yutant K.P. Fon Kaufman tayinlanadi. Unga berilgan «Oltin yerlik» ka ko’ra Kaufman cheklanmagan hokimiyatga ega bo’ldi. Unga mustaqil ichki va tashqi siyosat masalalarini hal qilish vakolati berildi.General-gubernatorlikning markazi etib Toshkent shahri belgilandi.
Jizzaxning bosib olinishi va erjar yonidagi mag’lubiyat amir Muzaffarxonning K.P. Fon Kaufman bilan sulh shartnomasi tuzish fikriga olib keldi va u Kaufmanga sulh shartnomasi imzolashni taklif qildi. Biroq, Kaufman amir Muzaffar oldiga og’ir shartlarni qo’ygach, sulhdan umidini uzgan amir Muzaffar Turkiya sultoni Abdulazizxonga, Afg’oniston amiri Sheralixonga va Turkmanlarga o’z elchilarini yuborib, Rossiyaga qarshi kurashda harbiy madad so’radi. Biroq bu elchiliklar ijobiy natijaga erisha olmadilar.
Fon Kaufman Buxoro amiriga qarshi harbiy harakatlarni davom ettirib 1868 yil 1 may kuni Samarqandga qarshi kurash boshladi. Amirlik Rossiya imperiyasi harbiy qo’shinlari o’rtasidagi jang Samarqand yonidagi Cho’ponota tepaligida bo’lib o’tdi. Qattiq va shiddatli tarzda kechgan harbiy to’qnashuvdan so’ng, 2 may kuni Samarqanda shahri ruslar tomonidan bosib olindi. O’rta Osiyodagi yuz berayotgan voqyealarni kuzatib turgan chet el ommaviy axborot vositalari bu voqyealarni o’z matbuotlarida yoritib o’tdilar. Ulardan birida ruslar Samarqandni bosib olishi butun urushlar tarixida eng katta shovqshuvli voqyea bo’ldi, Jahongir Temur poytaxtning bosib olinishi rus qurolining qudrati deya baholangan bo’lsa, Samarqandning ruslar tomonidan bosib olinishi xalqlarimiz uchun juda katta yo’qotish bo’ldi. Garchi amir qo’shinlari mag’lubiyatga uchragan bo’lsalarda, xalq urushni davom ettirish va bir tomchi qonlari qolguncha dushmanga qarshi kurashga harakat qiladilar. Samarqanda shahrini qaytarib olish uchun jang Zirabuloqda bo’ladi.
Zamonaviy qurol-yarog’lar va 8000 dan ortiq qo’shinga ega bo’lgan Kaufman amir Muzaffar qo’shinlari bilan shiddatli janglar olib borishga majbur bo’ladi. Buxoroliklar Zirabuloq jangida katta qaxramonliklar ko’rsatishga qaramay mag’lubiyatga uchraydilar.
Zirabuloqda janglar davom etayotgan bir paytda Qarshi, Kitob va Shahrisabz beklari o’z qo’shinlari bilan Samarqandliklarga yordamga yetib keladilar va Samarqandda qoldirilgan rus garnizonini mag’lubiyatga uchratadilar. Bundan habar topgan Kaufman zudlik bilan Samarqandga yetib keladi va vatan himoyachilariga qarshi kurash boshlaydi.
1868 yilning 2 iyunidan boshlangan Samarqand qo’zg’olonida Kitob Begi Bobobek va Shahrisabz begi Jo’rabeklar katta jasorat ko’rsatadilar. Bu qo’zg’olon rus qo’shinlari tomonidan 8 iyunda bostiriladi va juda ko’p begunoh shahar aholisi qirg’in qilinadi. Samarqanda va Kattaqo’rg’onning bosib olinishi, Cho’ponotp va Zirbuloqdagi mag’lubiyatlardan so’ng amir Muzaffar 1868 yil 23 iyunda generalgubernator Fon Kaufman bilan sulh tuzishga majbur bo’ladi. Bunga ko’ra amirlik o’z mustaqilligini yo’qotib, Samarqand, Kattaqo’rg’on, Zarafshon daryosining yuqori oqimidagi yerlardan mahrum etiladi va 500 ming oltin to’lashga, mustaqil tashqi siyosat yuritmaslikka majbur etiladi.
Bu voqyealardan so’ng amirning katta o’g’li Abdumalik to’ra Jo’rabek, Bobobek, Sulton Sodiqlar bilan birgalikda ruslarga qarshi qattiq kurash olib boradilar. Ruslarga va amir Muzaffarga qarshi qaratilgan bu kurash rus harbiylar tomonidan bostiriladi. Buxoro amirligi esa bundan buyon Rossiya imperiyasining vassal davlatiga aylanadi.
Xiva xonligi va Rossiya imperiyasi o’rtasidagi harbiy to’qnashuvlar XIX asrning 30 yillari oxiridan boshlandi. Petr I tomonidan uyushtirilgan harbiy ekspedisiyaning mag’lubiyatga uchraganligi bu davrga kelganda ham rus hukumatiga tinchlik bermasdi. Ular o’zbek xonliklariga qilinadigan hujumlarning dastlabkilaridan birini Xiva xonligiga qarshi qaratishga intilib, 1839 yil boshlarida Orenburg general algubernatori graf Perovskiy boshchiligida Xiva xonligiga qarshi harbiy harakatlarni boshlab yubordilar. Biroq bu harbiy harakat Xivaliklar tomonidan mag’lubiyatga uchratildi va graf Perovskiy sharmandalarcha ortga qaytishga majbur bo’ldi. Natijada rus hukumati harbiy-siyosiy doiralari tomonidan Xiva xonligi “Bo’ysunmagan O’rta Osiyo jazoiri” deya e’tirof etildi. Bundan xulosa chiqargan rus hukumati Xiva xonligini bosib olishga shishilmadi.
1868 yil Rossiya imperiyasi tomonidan Buxoro amirligi bo’ysundirilgach, Xiva xonligi imperiyaga qarashli uchta harbiy okrug-Turkiston, Orenburg va Kavkaz harbiy okruglari qurshovida qoldi. Shuningdek «Orol“ harbiy flotiliyasi ham kuchaytirilgan holda Xiva xonligiga qarshi bo’lish mumkin bo’lgan janglar uchun tayyorlab qo’yildi.
Xonlikka qarshi harbiy harakatlarni boshlashdan avval rus harbiylari xonlikka eltuvchi barcha yo’llar, joylar, xonlikning harbiy qudrati va imkoniyatlarini batafsil o’rganib chiqdilar. Xonlikka qarshi harbiy harakatlar uchun 12 mingdan ortiq harbiy askarlar tayyorlandi.
Xiva xonligiga qarshi harbiy harakatlar 1873 yil bahorida boshlandi. Bu yurishda ishtirok etayotgan barcha harbiy kuchlarning bosh qo’mondoni etib general-gubernator Fon Kaufman belgilandi. Bu harbiy harakatlarda ishtirok etayotgan Orenburg harbiy okrugi qo’shinlariga general Verevkin, Mingqishloq otryadiga polkovnik Lomakinlar boshchilik qilishdi. “Orol” flotiliyasiga qarashli “Samarqand”, “Perovskiy” kemalari va uchta barchja ham yurishlarda ishtirok etdi. General Kaufman urush harakatlarini boshlar ekan bunga bahona qilib Xiva xoni Muhammad Rahimxon II tomonidan xonlik hududlarda mavjud ruslardan iborat qullarni ozod qilmasligini ko’rsatadi.
Ruslarning hujumi haqida habar eshitish bilanoq xon amaldorlar bilan mashvarat o’tkazadi va Kaufmanning yo’lini tusish uchun Matmurod devonbegini qo’shin bilan jo’natadi. Qo’ng’irot yo’nalishi bo’yicha hujum qilayotgan general Verevkinga qarshi esa Eltuzar inoq jo’natiladi.
Xiva xonligi sarbozlari va ruslar o’rtasida dastlabki to’qnashuv 10-11 may kunlari Uchuchoq yaqinida bo’lib o’tadi va devonbegi qo’shinlari mag’lubiyatga uchraydi. 18 mayda esa kaufman qo’shinlari Amudaryodan kechib o’tadi. Bosqinchilar hujumini kuchaytirib borib, 23 may kuni Xazorasp qal’asini egallab oladilar. Qattiq janglardan so’ng birin-ketin Qo’ng’irot, Xo’jayli va boshqa qal’alar bosib olinadi.
1873 yil 29 may kuni esa xonlik poytaxti Xiva shahri ham ruslarga taslim bo’ladi. Bu vaqtda mag’lubiyatga uchrayotganligini payqagan Muhammad Rahimxon II Izmiqshur tarafga qochib ketagan edi. Xonning nomidan muzokaralar olib bormoqchi bo’lgan Otajon to’ra va Amir to’ralarni Kaufman qaytaradi va faqatgina xon bilan muzokaralar olib bormoqchi ekanligini bildiradi.
Bu orada xon saroyi talon-taroj qilinib, ko’plab qimmatbaho boyliklar, nodir qo’lyozmalar imperiya markaziga jo’natiladi.
General Kaufman va Muhammad RahimxonII o’rtasida muzokaralar Gandimiyen qishlog’ida o’tkaziladi. Gandimiyen shartnomasi deb nom olgan bu hujjatga asosan Xiva xonligi Rossiya miperiyasining vassaliga aylantiriladi va xon huzurida saroy amaldorlari va rus qo’mondonlaridan iborat kengash (devon) tuziladi. Bu devon Xiva xonligining barcha sohalari faoliyatini kuzatib borishi va nazorat qilishi lozim edi.
Shuningdek, shartnomaga ko’ra Xiva xoni siyosiy huquqlaridan va tashqi mustaqil siyosat yuritishdan mahrum etildi, quyi Amudaryoning o’ng sohilidagi yerlar Rossiya mulki deb e’lon qilindi va bu yerda Rossiyaga qarashli Amudaryo bo’limi tashkil etildi. Xonlikka 2 million 200 ming so’m miqdorda tovon puli to’lash yuklatildi. Shu tariqa Xiva xonligi ham Rossiya imperiyasining mustamlakachiligi siyosati yo’lida bo’ysundirildi.
