O’rta Osiyoda Buxoro amirligi.
O’rta Osiyoda Buxoro amirligi. 1740-yiIda Eron qo’shinlari Nodirshoh boshchiligida Buxoroga qarshi yana hujum boshladi. Buxoro va Xiva xonlari umumiy dushmanga qarshi kurashish uchun birlasha olmadilar.Bu ham yetmaganidek, Buxoroning o’zida xoinlik yuz berdi. Xonlikda yetakchi mavqega ega bo’lib olish niyatidan qaytmagan Qarshi hokimi Muhammad Hakimbiy Nodirshoh tomoniga o’tib ketdi, Abulfayzxon Eron bosqiniga qarshi kurashni uyushtira olmadi va taslim bo’ldi.
Shartnomaga ko’ra, Nodirshoh qo’shinlari uchun 8 yilga yetadigan 200 ming xarvor bug’doy va arpa to’plab beradi. Bundan tashqari, Buxoro xonligi aholisidan 10 ming nafarli qo’shin to’planib, Nodirshoh ixtiyoriga jo’natiladi. Bu qo’shinga Muhammad Hakimbiyning o’g’li Muhammad Rahim qo’mondon etib tayinlandi.
Abulfayzxon amalda Eronga qaram qo’g’irchoq hukmdorga aylandi. Muhammad Hakimbiy esa qo’shbegi lavozimini egalladi. Butun hokimiyat amalda uning qo’lida to’plandi.
Muhammad Hakimbiy 1743-yilda vafot etgan edi. Uning o’g’Ii Muhammad Rahimbiy o’zining muntazam qo’shinga egaligidan foydalanib, hokimiyatda otasi kabi alohida mavqe uchun da’vogarlik qila boshladi. So’nggi ashtarxoniy Abulfayzxon unga Bosh vazirlik lavozimini berishga majbur bo’ldi va oxiroqibatda markaziy hokimiyat uning qo’lida to’plandi.
Muhammad Rahimbiy Buxoro aslzodalari va ruhoniylarining qo’llab-quvvatlashi bilan 1756-yilda o’zini hukmdor deb e’lon qildi. Biroq mang’itlar chingiziylar nasliga mansub bo’lmaganligi uchun mang’it hukmdorlari o’zlarini xon deb emas, amir deb ataganlar. Ular Buxoro mintaqasining diniy hukmdori – amir ul-mo’minin hisoblanganlar.
Shunday qilib, 1756-yili Buxoroda hokimiyat tepasiga yangi sulola mang’itlar sulolasi keldi2 va davlatni 1920-yilgacha idora qildi. Shundan boshlab Buxoro xonligi endilikda Buxoro amirligi deb ataladigan bo’ldi. Mang’itlar 92 o’zbek qabilasining biri edi.
Mang’it hukmdori Muhammad Rahimbiy (1756-1758) mamlakatda o’zining mutlaq hukmdorligini o’rnatish hamda ichki boshboshdoqlikni tugatish siyosatini tutdi. Muhammad Rahimxon mustaqillikni da’vo etib yurgan Miyonqol, Nurota, Qo’bodiyon, Boysun, Shahrisabz hamda Urgut bekliklarini to’rt yil davomida o’ziga bo’ysundirdi. Muhammad Rahimxon vafotidan so’ng uning amakisi Doniyolbiy otaliq hokimiyatni o’z qo’liga oldi (1758-1785). U o’zini xon atamadi va Abulfayzxonning nabirasi Abulg’oziyni taxtga o’tqizdi. Doniyolbiy ham otaliq mansabini, ham amaldagi hukmdorlikni o’z qo’lida saqlab qoladi. O’rta Osiyoda Buxoro amirligi.
Amir Shohmurod (1785-1800) Amir Doniyolbiy otaliqning to’ng’ich o’g’li bo’lib, yoshligidan xudojo’y, porso bo’lib o’sgan. Madrasani bitirib, darvishlik suluki tarafdori, targ’ibotchisidan biriga aylanadi. Shohmurod Abulg’oziyni hokimiyatdan chetlatib, o’zini Buxoro amiri deb e’lon qiladi va taxtni egallaydi. Xalq unga hurmat bilan ,,amiri ma ‘sum» (begunoh amir) unvonini bergan. Shohmurod o’z faoliyatida ommaga tayanib ish tutdi. Amir Shohmurod ba’zi islohotlar o’tkazib, davlatni mustahkamlashga erishdi. Boj va xirojdan boshqa barcha soliqlarni kamaytirdi. Rais mansabini va qo’shin tarkibida qozi askar lavozimini joriy qildi. Mamlakat iqtisodini yo’lga qo’yishda Shohmurod o’tkazgan pul islohoti muhim ahamiyat kasb etdi. Ashtarxoniylar davrida zarb qilingan tangalarda kumush miqdori kamaytirib yuborilgan edi.Shohmurod joriy qilgan qonun bo’yicha kirn mol-mulkka xiyonat qilsa, jamiyatdagi martabasidan qat’iy nazar qattiq jazoga tortilishi lozim edi. Bu tadbir xalq manfaatlariga tajovuzning oldini oldi.
1800-yilda Qarshi viloyatida va Kattaqo’rg’onda ham xalq qo’zg’olonlari bo’ldi. Doimiy 1821-yili Miyonqolda ham qo’zg’olon ko’tarildi. Kattaqo’rg’on, Chelak, angiqo’rg’on qo’zg’olonchilar qo’liga o’tadi. 1826-yilda amirlik taxtiga Nasrullo (1826-1860) o’tirdi. U Amir Haydarning uchinchi o’g’li edi Nasrullo qisqa vaqt ichida taxtga da’vo qilishi mumkin bo’lgan barcha avlodlarining bahridan o’tadi. Ularning uyjoylarini talash, oila a’zolarini esa tahqirlashni lashkarlar ixtiyoriga topshiradi. Amir Nasrullo amirlik tarkibiga rasmangina kirgan bekliklarni yagona davlatga birlashtirish yo’lida qat’iyat bilan kurash olib bordi. U Buxoroda birinchi bor 40 mingga yaqin sarbozdan iborat muntazam piyoda qo’shin tuzdi. U zamonaviy to’pchilar qismini tuzish niyatida chetdan to’p quyuvchi ustalarni, to’p quyish ilmiga o’rgatuvchi mutaxassislarni jalb etdi.
Amir Nasrullo qanchalik qattiqqo’l bo’lmasin, uning davrida ham bekliklarning mustaqillik uchun kurashiga to’la chek qo’yishning iioji bo’lmadi. Masalan, Shahrisabz bekligi mang’itlarning o’zaro qirg’inlaridan foydalanib, amirlikdan ajralib chiqqan va o’zini mustaqil deb e’lon qilgan. Bundan darg’azab bo’lgan Amir Nasrullo ,,o’zboshimcha» kenagaslarga qarshi kurash boshladi. Bu kurash 30 yil davom etdi. Shu davr mobaynida u Shahrisabzga 32 marta yurish qilgan. Va nihoyat, 1856-yildagina u Shahrisabz va Kitobni o’ziga bo’ysundirishga muvaffaq bo’ldi.
Amirlar mang’it qabilasidan bo’lganliklari uchun bu qabilani o’zlarining asosiy siyosiy va ijtimoiy tayanchlariga aylantirgan edilar. Davlat muassasalari asosan ulardan tashkil etilgan. Buxoro amirlari o’zbek qabilalari boshliqlarining o’z qabifadoshlariga ta’sirini juda yaxshi bilar edilar. Qabila boshliqlari bilan o’zaro til topa olish – bu mamlakat xavfsizligining asosiy kafolatlaridan biri edi. Shuning uchun ham mang’it amirlari boshqa o’zbek qabifalari boshliqlarini o’z xizmatlariga olar edilar. Amirlik aholisi tarkibida yahudiylar ham anchagina edi. Ular o’z diniy e’tiqodlarini saqlab qolgan edilar, amirlikdagi deyarli butun savdo-sotiqni o’z qo’llariga olib, ma’lum ijtimoiy mavqega ega bo’iib olgan edilar. Biroq ularga nisbatan inson qadr-qimmatini kamsituvchi tartiblar ham joriy etilgan edi. Xususan, yahudiylarga ot minib yurish man etilgan edi. Bellariga kamar emas, chilvir bog’lab yurishlari shart edi.
