O’rta Osiyo dunyoning ilk sivilizasiya markazlaridan biri sifatida.
O’rta Osiyo dunyoning ilk sivilizasiya markazlaridan biri sifatida. «Sivilizatsiya» so‘zi nisbatan yaqinda, 2 asr muqaddam, fransuz ma’rifatchilari tomonidan ilmiy iste’foga kiritilgan, ular bu ibora orqali hur, ozod, odil, huquqiy tizimga ega grajdanlik jamiyatini ifoda qilganlar. Lotincha «civilis» Qadimdan grajdanlik, ya’ni harbiylashmagan jamiyat ma’nosida tushunilgan.
Keyinchalik bu so‘z turlicha, keng mazmunda ishlatiladigan bo‘lib ketdi. Masalan, Amerikalik antropolog L. Morgan, uning ketidan nemis olimi F. Engels odamzod tarixidagi sivilizatsiyani yovvoyilik, vaxshiylik va yarim vaxshiylik davridan keyin kelgan ijtimoiy tizimi shakllangan, ijtimoiy tabaqa va sinflar, Davlatlar, xususiy mulkchilik tashkil topgan inson jamiyati rivojining muhim bosqichi sifatida anglaganlar. Ingliz tarixchisi A. Toynbi sivilizatsiyalarni hududiy madaniy-tarixiy taraqqiyot ko‘rinishi deb hisoblagan.
Sivilizatsiyaning boshlanish nuqtasi va asosiy obyekti-bu insondir. Odam tabiat ne’matlaridan o‘z extiyoji uchun foydalanishga va uning ustidan o‘z hukmronligini o‘tkazishga intiladi. Sivilizatsiya-bu odamning komillik, yetuklikka intilish belgisidir. Al-(Forobiy «Fozil shahar aholisining maslagi» asarida shunday deydi: «har-bir inson tabiatan shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishishga harakat qiladi». Alloma o‘zining boshqa risolasida «Davlatning vazifasi-insonlarning baxt-saodatga olib borishdir. Bu esa ilm va yaxshi ahloq yordamida qo‘lga kiritiladi», deb ta’kidlaydi.
Yusuf Xos Hojib o‘zining mashhur «Qutadg‘u bilig» kitobida jamiyatning muvofiqlashtirish, uyg‘unlashtirish, unga takomil baxsh etishning insonning asosiy burchi deb biladi. Buning uchun avvalo ilm va uni xayotga tatbiq etish muhimligini uqtiradi. Uning suyukli qahramoni aql va bilim egasi bo‘lgan. Alisher Navoiy komillikni insonni ma’rifatli bo‘lishida, yuksak ma’naviyatida, adolatning tantanasida va nihoyat, xalq va yurtboshining o‘zaro sadoqatidadir, deydi. Fransiya donishmandlari aql va adolatga asoslangan jamiyatni sivilizatsiyaga erishgan mamlakat deb hisoblaganlar. Mashhur nemis olimi Gegel esa sivilizatsiyani ma’naviy-ruhiy madaniyatning moddiy-texnik asosi, deb tushungan. O’rta Osiyo dunyoning ilk sivilizasiya markazlaridan biri sifatida.
Ko‘rinib turibdiki, sivilizatsiya zamirida aql-zakovat, farosat, xayotga ijodiy yondashish, betinim mehnat kabi fazilatlar mujassam. Shuning uchun ham ko‘pchilik lug‘atlarda sivilizatsiya so‘zi ijtimoiy taraqqiyot, moddiy va ma’naviy madaniyat darajasi deb talkin etiladi.
Qadimgi odamlarda ongning paydo bo‘lishi, fikrlash qobiliyatining vujudga kelishi juda uzoq va g‘oyat murakkab jarayon bo‘lgan. Bu haqda olimlarda turli muloxazalar mavjud, ammo aniq bir narsa ayonki, yashashga intilish, jon saqlab qolish, tirikchilik qilish qadimgicha fikr qilishga, qiyoslash va takkoslashga majbur etgan. O’rta Osiyo dunyoning ilk sivilizasiya markazlaridan biri sifatida.
