Oqsil moddalar.
Oqsil moddalar. Oqsillar (proteidlar) – tirik organizm hujayralarida sintezlanadigan biologik polimerlar. Oqsil tirik organizmning hayotiy mahsuloti bo`lib, uning yashashi, rivojlanishi, etilishi va o`ziga o`xshash nasl hosil qilishiga imkon yaratadi. Barcha oqsil molekulalari uglerod, vodorod, azot, kislorod va oz miqdorda oltingugurtdan tashkil topgan. Oqsil molekulalari zanjiridagi bo`g’inlar aminokislotalardan iborat. Hujayra quruq og’irli-gining 50% dan oshiqrog’ini oqsil tashkil etadi.
Oqsilning organizm hayot – faoliyatidagi ahamiyati niho-yatda xilma-xil. Oqsilning strukturali oqsil deb ataluvchi katta gruppasi organizm turlicha strukturasining hosil bo`lishida ishtirok etadi. Hujayralar qobig’i va ularning ichki tuzilmalari – organnellalar, shuningdek, nerv ustunlari qobiqlari polisaxa-ridlar va yog’lar bilan murakkab moddalar hosil qiluvchi alohida erimaydigan oqsildan tashkil topgan. Oqsil qon tomirlari devori tarkibiga qiradi. Teri, pay, boylam, tog’ay, suyak tarkibida kollagen oqsili bo`ladi. Keratin son, tirnoq tuzilmalarning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi.
Gormonlar oqsili organizmning barcha hayotiy jarayonla-rini, o`sishi va ko`payishini boshqarib turadi. Alohida yorug’lik sezgir oqsil – rodopsip yordamida ko`z to`r pardasida predmetlar tasviri aks etadi. Muskullarda qisqaradigan oqsil miozin va aktin borligi tufayli ular qisqaradi va yoziladi. Ayni shu oqsil tufayli barcha hayvonlar yurish qobiliyatiga ega. Ba`zi hayvonlar (ilon, hashorat va boshqa) hamda o`simliklarning kuchli zaharli moddalari, shuningdek bakteriyalar toksini xam oqsildir. SHuning uchun ular tuxum oqida va o`simliklar urug’ida to`planadi. Ba`zi oqsil zahira oziq moddalar hisoblanadi. Fermentlar oqsilning muhim va turli gruppasini tashkil etadi. Organizm-dagi barcha kimyoviy jarayonlar fermentlar ishtirokida o`tadi. Ovqat hazm bo`lishi, kislorodning o`zlashtirilishi, moddalarning o`zaro bir-biriga aylanishi, almashinuv mahsulotlarining hosil bo`lishi va organizmdan chiqarib yuborilishi, energiya to`planishi, qon ivishi va boshqa fermentlar ishtirokisiz amalga oshmaydi. Ba`zi oqsil gruppalari tashuvchanlik funktsiyasini bajaradi. Masalan, eritrotsitlardagi gemoglobin kislorodni o`pkadan organizmning turli to`qimalariga eltadi va to`qimalarda hosil bo`lgan karbonat angidridni o`pkaga olib kelib, nafas chiqarganda uning o`pkadan tashqariga chiqib ketishiga imkon yaratadi. Oqsil organizmni himoya qilish vazifasini ham o`taydi. Qonga kasallik paydo qiluvchi bakteriyalar yoki ularning organizm hayot faoliyati uchun xayf tug’diradigan mahsulotlar tushganda organizmda antitellar – immunoglobulin oqsil ishlab chiqariladi. Ular organizm uchun yot bo`lgan zaharli oqsilni yoki kasallik paydo qiluvchi mikroorganizmlar hayot-faoliyati mahsulotlarini neytrallashda ishtirok etadi. Oqsilning organizmni himoyalash vazifasiga qonning ivishini ham misol qilib keltirish mumkin. Qon plazmasida fibrinogen oqsili eriydi. U rangsiz va ko`rinmaydi. Lekin qon tomirning shikastlangan joyida fibrinogen tez polimerlanib, oq fibrin ipiga aylanadi va cho`qmaga tushib, jarohatlangan joyni paxta yanglig’ to`sib qo`yadi. Suvda eritmaydigan, kimyoviy jihatdan inert oqsildan tortib, suvda eriydigan, biologik jihatdan aktiv, zaharli barcha oqsilpeptid bog’i bilan bog’langan ayni bir xil aminokis-lotalardan tashkil topgan. Tabiatda 20 xilga yaqin aminokis-lotalar (oqsil shu aminokislotalardan tuzilgan) mavjudligi ularning zanjirlarda ma`lum ketma-ketlikda joylashishini cheksiz o`zgartirishga amaliy imkoniyat yaratib beradi.
Har bir oqsilning politeptid zanjiri oqsiliga xos bo`lgan aminokislotalarining tuzilishi bir xilda yoki bir-biriga yaqin bo`lgan, lekin aminokislota qoldiqlari turlicha ketma-ketlikda joylashgan ikkita oqsilning xossasi kimyoviy jihatdangina emas, balki biologik jihatdan xam deyarli turlicha bo`ladi. Oqsil molekulasi aminokislota zanjiridagi bittagina aminokislota qoldig’i o`rnining almashtirilishi ham ayni oqsil xossasining anchagina o`zgarishiga sabab bo`ladi. Aksari oqsil tarkibiga kiradigan aminokislota qoldiqlarining soni 100 dan kam emas. Ular oqsil tarkibida qat`iy tartibda birin-ketin joylashib, oqsil molekulasining polipeptid zanjirini, ya`ni barqaror birlamchi strukturasini tashkil qiladi. Juda ko`p aminokislotalardan tuzilgan uzun polipeptid zanjirining turli qismlari o`zaro bog’lanishi tufayli oqsil molekulasining yuksak tashkiliy shakllari – ikkilamchi, uchlamchi va to`rtlamchi strukturalari hosil bo`ladi. Tirik organizmda oqsil paydo bo`lishi nuklein kislotalari va ko`p sonli maxsus fermentlar ishtirokida o`tadigan murakkab jarayondir. Oqsil moddalar.
Oqsil shakli, to`qimasi va individual hossalari bilan farq qiladi. Har qanday oqsil issiq qonli hayvonlar, jumladan odam organizmiga kiritilganida antitela hosil bo`lishiga bo`lishiga olib keladi, ya`ni oqsil antigen xossasiga ega. Organizmga yot oqsil kirganida allergik holatni yuzaga kel-tiradi. Organizmga singmagan oqsil va polipeptidlar ichakda so`rilib, qonga o`tadi va organizmga allergiya singari ta`sir etadi.
Oddiy oqsillarnig hazm bo`lishi va so`rilishining buzilishi. Oqsil oziqovqat ratsionining asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Ovqat bilan me`da-ichak yo`llariga kirgan oqsil ovqat hazm qilish shiralaridagi fermentlar ta`sirida parchalanadi (singiydi). Oziq-ovqatdagi oqsil aminokislotagacha parchalanib, ichak orqali qonga o`tadi. SHunday qilib, oziq-ovqatdagi oqsil o`ziga xos ko`rinishini yo`qotadi, undan hosil bo`lgan aminokislotalardan organizm o`ziga mos – strukturali, fermentli va h.k. oqsilni vujudga keltiradi. Ba`zi oqsil- ning me`daichak yo`lida chala parchalanishi ancha og’ir kasalliklarga sabab bo`lishi mumkin.
