Mustaqillik – o’zbek xalqining azaliy orzu-intilishi.

Mustaqillik - o'zbek xalqining azaliy orzu-intilishi.

Mustaqillik – o’zbek xalqining azaliy orzu-intilishi. Mustaqillik tushunchasi o’zida azaldan insoniyatning orzu-umidlarini, armon va iztiroblarini mujassam etgan. Darhaqiqat, inson tabiatning gultoji sifatida hamisha ozodlik va hurriyatga intilib yashaydi. U hamisha har jihatdan o’zini erkin his qilishga, ozod yashashga, tahlikasiz turmush kechirishga ehtiyoj sezadi. Shuning uchun ham kishilik tarixi turli davrlarda Yer sharining barcha min-taqalarida ozodlik uchun kurashni, shaklan turlicha, mohiyatan o’xshash bo’lgan hurriyatga intilish hodisalarini ko’p ko’rgan.

XX asr intihosida dunyoning qariyb uchdan bir qismida misli ko’rilmagan hodisalar sodir bo’ldi. Sotsializm deb atalgan totalitar tuzum, zo’ravonlik va tazyiqqa asoslangan kommunistik mafkura tanazzulga uchradi. Jahonga, Yer yuziga hokimi mutlaqlikni da’vo etgan SSSR jamiyat sifatida ham, davlat sifatida ham jarga quladi. Uning tarkibiga kirgan ittifoqdosh respublikalar torn ma’nodagi mustaqil davlat maqomini oldilar.

1991-yil 31-avgust kuni qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining Davlat Mustaqilligi to’g’risidagi Bayonot O’zbekiston hukumatining siyosiy yo’lini to’la qonunlashtirib berdi. Bu tarixiy hujjatda quyidagi xulosalar ilgari surilgan edi:

  • «O’tmishdan saboq chiqarib va SSR Ittifoqining siyosiy hamda ijtimoiy hayotidagi o’zgarishlarni e’tiborga olib;
  • xalqaro-huquqiy hujjatlarda qayd etilgan o’z taqdirini o’zi belgilash huquqiga asoslanib;
  • O’zbekiston xalqlarining taqdiri uchun butun mas’uliyatni anglab;
  • shaxs huquq va erkinlikining, Mustaqil davlatlar o’rtasidagi chegaralarning buzilmasligi to’g’risidagi Xelsinki shartnomalariga qat’iy sadoqatini bayon etib;
  • millati, diniy e’tiqodi va ijtimoiy mansubligidan qat’i nazar, respublika hududida yashovchi har bir kishining munosib hayot kechirishini, sha’ni va qadr qimmatini ta’minlaydigan insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etishga intilib;
  • Mustaqillik Deklaratsiyasini amalga oshira borib, O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi O’zbekistonning davlat Mustaqilligini va ozod suveren davlat – O’zbekiston Respublikasi tashkil etilganligini tantanali ravishda e’lon qiladi.

Mustaqillikning mohiyati, uning tarixiy ahamiyati milliy uyg’onish va milliy tiklanish jarayoni bilan bog’liq. Millatini va vatanini himoya qilish qudrati beqiyos bo’ladi. Milliy tiklanish, uyg’onish hodisasi juda keng, murakkab tarixiy jarayondir. U xalqimiz hayotining hamma sohalarini qamrab oladi. Iqtisodiyot, siyosiy faoliyat, ma’naviyat, ilm-fan, til, tarix, urf-odatlar, hunarmandchilik, me’morchilik barcha-barchasini inson kamoloti bilan bevosita daxldor barcha masalalarni ham o’z ichiga qamrab oladi.

XX asrning 90-yillariga kelib sotsialistik mamlakatlarda inson huquqlarini himoya qilish va ozodlikka intilishning yangi bosqichi boshlandi. Sharqiy Yevropa mamlakatlarida qariyb yarim asr hukm surgan totalitar davlat tuzumi inqirozga yuz tutib, demokratik tartibotlar qaror topa boshladi. Yugoslaviya Sotsialistik Federativ Respublikasi parchalanib, uning o’rnida bir necha mustaqil respublika, Chexoslovakiya Sotsialistik Respublikasi ikkiga bo’linib, Chexiya va Slovakiya suveren davlatlari vujudga keldi. Germaniya Federativ Respublikasi va Germaniya Demokratik Respublikasi birlashib, nemislar yashaydigan ulkan hududda sotsialistik tuzum barbod etildi. Ayni chog’da sobiq SSSR parchalanib, uning o’rnida mustaqil taraqqiyot yo’lini tanlagan 15 mamlakat tashkil topdi.

Boshqacha qilib aytganda, bu davrga kelib ko’pgina mamlakatlarda mustaqillikka erishish masalasi dunyoni keng qamrab olgan tarixiy jarayonga aylandi. O’zbekistonning mustaqillikka erishishi ana shu olamshumul jarayon tarkibida yuz berdi. «Xalqlarning ozodlik, Mustaqillik, baxt-saodatga azaliy intilishi, o’z taqdirini o’zi belgilashga azm-u qarori hayotdagi chuqur o’zgarishlarni harakatga keltiruvchi kuchdir», – degan edi Islom Abdug’aniyevich Karimov.

SSSR Rahbariyatida shu yo’naUshdagi amaliy ishlar qizg’in tus oldi. 1990-yil 25-iyulda SSSR Prezidentlik Kengashida Bosh Ministrning mamlakatni bozor iqtisodiyotiga o’tkazish yuzasidan qo’shimcha choralar haqidagi axboroti tinglandi. 1990-yil 27-iyuli va 30-avgustida SSSR Prezidentining olimlar, mutaxassislar, ommaviy axborot vositalan vakillari bilan iqtisodiy islohotlar mavzuidagi uchrashuvi bo’ldi.

1990-yil 11-sentabrda RSFSR Oliy Soveti II sessiyasi S. Shatalinning «500 kun» Programmasini qabul qildi.

SSSR Oliy Sovetining 21-sentabrda bo’lib o’tgan IV sessiyasida bu Dastur ham qabul qilinmadi. 1990-yil 24-sentabrda sessiya «Xalq xo’jaligini barqarorlashtirishning kechiktirib bo’lmaydigan vazifalari»ni muhokama qilib, Hukumat Dasturi va S.Shatalin Dasturidan iborat Yagona Dastur ishlab chiqishga qaror qildi. 1990-yil 18-oktabrda sessiya: «Bozor iqtisodiyotiga o’tish jahon amali-yotidan kelib chiqqan zarurat, ammo u iqtisodiyotning sotsialistik yo’nalishiga ziyon yetkazmaydi», – deb xulosa berdi.

Demak, 80-yillar oxiriga kelib, sobiq mamlakatda xalq xo’jaligini bozor iqtisodiyotiga o’tkazishni hayotning o’zi kun tartibiga qo’ya boshladi va uning huquqiy asoslarini yaratishni zaruratga aylantirdi. Shunday bo’lsa-da, 1990-1991-yillarda iqtisodiyot orqaga qarab keta boshladi va xalqning turmush tarzi, sharoiti yomonlasha bordi. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan tanazzulga yuz tuta boshladi.

Mutaxassislar ana shunday tisarilish hodisasini mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotiga uchta yo’nalishdagi kuchlar manfaatlari to’qnashgani bilan izohlaydilar. Jumladan:

Birinchi kuchlar – N.Rijkov va V.Pavlov Dasturi tarafdorlari. Ular sobiq SSSRni saqlab qolish, xalq xo’jaligini markazdan boshqarish, huquqni ko’proq markazda to’plash niyatida edilar. Ular iqtisodiyotni rivojlantirishda sotsialistik yo’ldan voz kechmaslikni talab qilar edilar.

Ikkinchi kuchlar – S.Shatalin guruhi a’zolari tarafdorlari. Ular SSSRni tarqatib yuborish, ittifoqdosh respublikalar o’rnida suveren, Mustaqil Davlatlar tuzish, cheksiz xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish, kolxoz va sovxozlarni tugatib, fermer xo’jaliklari tuzishni ko’zda tutdilar. Bu mohiyatan iqtisodiy rivojlanishning sotsialistik yo’lidan voz kechishni bildirar edi.

Uchinchi kuchlar – bu M.Gorbachyov Dasturini quvvatlovchilar. Ular murosa yo’lini qidirib, yuqorida tilga olingan har ikki dastur yo’nalishlarini uyg’unlashtirish va SSSRni saqlab qolish, markazlashgan ma’muriy buyraqbozlik hokimiyatini yo’qotmaslik, «shokovaya Terapiya» («falaj qilib davolash») usulidan foydalanish g’oyasini ilgari surar edi. Yangi Ittifoq Shartnomasini tayyorlash ham shu maqsadlarga yo’naltirilgan edi. Jumladan, yangi Ittifoq Shartnomasida mamlakat nomini ham «Sotsialistik Respublikalar Ittifoqi» deb emas, «Mustaqil Sovet Respublikalari», «Mustaqil Davlatlar Ittifoqi» deb atash to’g’risidagi takliflar ham o’rtaga tashlana boshladi.

Ana shu obyektiv holatni hisobga olib, 1990-yil 24-martida XII chaqiriq O’zbekiston SSR Oliy Sovetining birinchi sessiyasi bo’ldi. Sessiya O’zbekiston tarixida birinchi marta Prezidentlik lavozimini ta’sis etish to’g’risida qaror qabul qildi.

O’zbekiston SSR Oliy Soveti Rayosati a’zolari, komissiya rais-lari va muovinlari «Mustaqillik Deklaratsiyasi» xususida fikrlashib, deputatlar fikrini olish va so’ng uni sessiyaga olib chiqish lozim, deb topdilar.

19-iyun kuni 40 dan ortiq deputat, doimiy komissiyalarning raislari, huquqshunoslar tayyorlagan Deklaratsiya matnini batafsil ko’rib chiqdi. Natijada bu masala 20-iyun kuni sessiyada kun tartibiga kiritildi.

«Mustaqillik Deklaratsiyasi» deputatlar tomonidan moddama-modda, bandma-band muhokama qilindi, har bir millat o’z taqdirini o’zi belgilashi, Deklaratsiya qoidasi bilan kafolatlanishi qayta-qayta ta’kidlandi. Unda o’zbek xalqining asrlar davomida qo’lga kiritgan davlat qurilishi va madaniy taraqqiyot borasidagi boy tarixiy tajriba-si va an’analari hisobga olinishi uqtirildi.

1991-yil 19-21-avgustida Moskvada davlat to’ntarishi qilish-ga urinib ko’rildi. Ulaming maqsadlari Ittifoq hududida yashovchi barcha xalqlarning mustaqillikni qo’lga kiritishlariga, o’z taqdirlarini o’zlari hal qilishlariga yo’l qo’ymaslik edi.

Shuni ham aytish kerakki, to’ntarishni uyushtirgan kishilar mamlakatda yuz bergan boshboshdoqlik va parokandalik cho’qqisiga chiqqan bir paytdan foydalanib qolmoqchi bo’lishdi. Ammo qayta qurish yillarida ko’zi ochilgan xalqni endi eski tuzum doirasiga kiri-tishga, unga eskicha buyruqbozlik qilishga urinish behuda edi.

O’zbekiston Prezidenti I. Karimov Hindiston safaridan qaytgani hamonoq – 19-avgust kuni kechqurun respublika rahbarlari va Tosh-kent shahri faollari bilan uchrashib, qat’iy tarzda O’zbekiston nuq-tayi nazarini ma’lum qildi. Respublika rahbariyati: «Markazdan, kim bo’lishidan qat’i nazar, qonunga xilof ko’rsatmalarni baja-rish mum kin emas», – deb hisobladi. 20-avgustda O’zbekiston SSR Oliy Kengashi Rayosati, O’zbekiston SSR Prezidenti huzuridagi Va-zirlar Mahkamasining Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri rahbarlari ishtirokida qo’shma majlis bo’ldi. Unda O’zbekistonning mustaqillikka erishish yo’li o’zgarmasligi haqida Bayonot qabul qilindi.

I.Karimov Oliy Kengash sessiyasini chaqirish va unda O’zbekiston mustaqilligi haqida Qonun qabul qilish masalasini keskin qo’ydi. Chunki har bir milliy respublikaning chinakam teng huquqliligi va mustaqilligi ta’minlangandagina tanazzuldan chiqish mumkin edi. Buning uchun mustaqillik yo’lidagi barcha to’siqlar olib tashlanishi, har bir respublika so’zda emas, balki amalda tenglar orasida teng bo’lishi lozim edi.

Ayni shu maqsadlami ko’zlab, O’zbekiston Oliy Kengashining XII chaqiriq navbatdan tashqari sessiyasi 1991-yil 31-avgustda o’z ishini boshladi.

O’zbekistonning mustaqil davlat deb e’lon qilinishida mazkur sessiya katta tarixiy ahamiyat kasb etishini alohida ta’kidlash lozim. Unda «O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to’g’risida»gi hamda «O’zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i to’g’risida»gi masalalar kun tartibiga qo’yilib, qizg’in muhokama qilindi.

Qliy Kengash deputatlari moddama-modda muhokamadan so’ng «O’zbekiston Respublikasining Davlat Mustaqilligi to’g’risida»gi qonunni qabul qildilar. So’ngra Respublika Davlat Mustaqilligi to’g’risidagi Bayonot qabul qilindi. O’zbekiston SSRning nomi O’zbekiston Respublikasi deb o’zgartirildi. Mustaqillik e’lon qilin-gan kun 1-sentabr 1991-yildan boshlab milliy bayram va dam olish kuni, deb e’lon qilindi.

O’zbekiston Respublikasi mustaqilligi haqidagi bu hujjatlar o’zbek xalqining asriy orzusi ro’yobga chiqqanligining huquqiy ifo-dasi bo’ldi.

«O’zbekiston Respublikasining Davlat Mustaqilligi asoslari to’g’risida»gi qonun g’oyat katta ahamiyatga ega bo’lganligi uchun bu muhim hujjat haqida batafsil to’xtash lozim. Mazkur qonun aso-sida O’zbekistonning huquqiy holati tubdan o’zgardi. O’z mohiya-tiga ko’ra bu hujjat respublika uchun vaqtincha konstitutsiya roli-ni ham o’ynaydigan bo’ldi. 17 moddadan iborat bu qonun suveren O’zbekiston Respublikasining asosiy belgilarini aniqlab berdi.

Shu tariqa xalqimizning uzoq yillar kurashib, intilib qo’lga kirit-gan mustaqillik erki qonun bilan mustahkamlab qo’yildi.

Mavzular.

manba

Read more articles

Fikr bildirish