Mog’ullar davlatining tashkil topishi va O’rta Osiyoga istilochilik yurishlari.
Mog’ullar davlatining tashkil topishi va O’rta Osiyoga istilochilik yurishlari. Mo’g’ullar qabilalari va elatlarining qudratli davlatga birlashuv jaryoni mo’g’ul xoni Temuchin (1155-1227 yy) nomi bilan bog’liq.
1205 yildayoq Qoraqurumda mo’g’ulla bilan yonma-yon yashab kelgan va ularning xukmronligi ostida bo’lgan jaloyir, o’yrot, keyroyit, nayman, qoraxitoy, qirg’iz, uyg’ur, qorliq kabi turkiy qabilalar ham ishtirok etgan qurultoy bo’ldi va unda Temuchin Chingizxon nomi bilan mo’g’ul xoni etib saylandi.
Mo’g’ullar davlati XI asrda mo’g’ul qabilalari hayotida hali urug’aymoqchilik munosabatlari nihoyatda kuchli edi. Ular asosan ko’chmanchi chorvachilik, ovchilik va o’zaro mahsulot ayirbosh qilish bilan shug’ullanar edi. Bu davrda mo’g’ul urug’ va qabilalari o’rtasida o’zaro kurash avj olib bormoqda edi. Mo’g’ul urug’ boshliqlari orasidagi ichki kurashlarda Temuchin (1155-1227) g’olib chiqadi. 1206 yilda
Onon daryosi bo’yida chaqirilgan mo’g’ul urug’ va qabila boshliqlarining qurultoyida Temuchin ulug’ xon (qoon) deb e’lon qilinadi, unga «Chingiz» laqabi beriladi va Mo’g’ullar davlatiga asos solinadi. Chingizxon ko’p sonli yaxshi qurollangan, intizomli va uyushgan qo’shin hamda 10 ming nafar turk azamatlaridan kezik (keshik) – xos soqchilar qismini tuzadi. So’ng istilochilik urushlari olib borishga kirishadi.
1206 yilda dastlab naymanlar bo’ysundirildi. 1207-1208 yillarda Enasoy havzasi, so’ngra Yettisuv viloyatining shimoliy qismi zabt etildi va uyg ‘urlar taslim bo’ldi. 1211-1215 yillarda Chingizxon bir necha bor Xitoyga hujum qilib, Shimoliy Xitoyning markazi – Szindi shahrini ishg’ol qilib, Szin sulolasini taxtdan qulatdi. Shimoliy Xitoy yerlari Mo’g’uliston davlatiga qo’shib olindi. Chingizxon Xitoydan ko’p o’ljalar, cho’rilar bilan harbiy qurol yasaydigan va ulami ishlata biladigan mohir hunarmandlarni ham Mo’g’ulistonga olib ketadi. Shu yo’l bilan u o’z qo’shinini zamonasining eng yaxshi harbiy qurolas lahalari bilan ta’minlaydi.
Chingizxon 1218-1219 yillarda Sharqiy Turkiston va Yettisuv viloyatlarini deyarli talafotsiz qo’lga kiritib, bu yerdagi Kuchluk davlatini tugatdi. Shunday qilib, Gobi sahrosining sharqiy chegarasidan to Tangritog’ (Tyanshan) tizmasining g’arbiy etaklarigacha bo’lgan viloyatlar Mo’g’ullar davlati hukmronligi ostida birlashtirilgan edi. EndilikdaMo’g’ullar davlatining g’arbiy hududlari Sulton Muhammad Xorazmshoh saltanatining chegarasiga bevosita tutashib ketgandi.
XIII asrning boshlarida Xorazmshohlar saltanati qo’shinining umumiy soni Chingizxon harbiy kuchiga nisbatan birmuncha oshiqroq edi. Xorazmshoh hokimiyati siyosiy, xususan ma’muriy boshqaruv jihatidan mustahkam emas edi. Chunki, mansabdorlar davlat tang ahvolga tushib qolgan paytlarda o’z vazifalarini tashlab ketar, podshoga itoatsizlik qilar, o’zboshimchalik bilan o’z bilganlaricha yo’l tutar edilar. Hatto ayrim viloyat hokimlari Xorazmshohga nomigagina bo’ysunib, amalda deyarli mustaqil edi. Buning ustiga Sulton oliy dargohi ichida kuchli nizo hukm surardi. Ayniqsa, Turkon xotun. ya’ni «turklar onasi» nomi bilan shuhrat topgan Sulton Muhammadning volidasi qo’shinning oliy sarkardalari hisoblangan qipchoq oqsuyaklari bilan urug’qabila aloqalari orqali mahkam bog’langan edi. U o’z qabiladoshlari manfaati yo’lida saroyda ko’tarilgan barcha fitnalarga boshchilik qilar, hatto ularda shohga qarshi adovat ruhini uyg’unlashtirib qo’ygan edi.
Ichki nizo, boshboshdoqlik va fuqarolarning noroziligi kuchayib, mamlakat siyosiy hayoti inqirozga yuz tutgan edi. Sunday o’ta xavfli vaziyatni bartaraf etish maqsadida Sulton Muhammad o’z hukmronligining so’ngida «Davlat kengashi»ni ta’sis etadi. Kengashga 6 nafar bilimdon vakillar jalb etiladi. Unda eng dolzarb masalalar muhokama etilib, qaror qabul qilinsada, ammo u amalda ijobiy natija bermaydi. Ana shunday vaziyatda u jangari mo’g’ul qabilalarining Chingizxon boshliq bosqiniga duchor bo’ldi.
Chingizxon Movarounnahr yurishiga katta ahamiyat berib, puxta tayyorgarlik ko’rgan edi. Mali harbiy yurish boshlanmasdanoq u o’z dushmanining kuchqudrati va urushga tayyorgarlik to’g’risida savdogarlar orqali to’plagan ma’lumotlarni sinchiklab o’rgangan. Chingizxon Xorazmshohlar davlatining ichki ahvolidan to’la xabardor edi.Xorazmshoh bilan sarkardalar o’rtasida mavjud ixtiloflar avval boshdanoq ustunlikdan foydalanishga imkon bermadi. Urush boshlanishi arafasida bo’lgan harbiy kengashda ular o’rtasidagi ixtilof yaqqol namoyon bo’ldi. Kengashda dushmanga zarba berishning yagona rejasini yakdillik bilan belgilab olish o’rniga fikrlar bo’linib ketdi. Sulton katta qo’shinni birjoygato’plashdan qo’rqar edi. Sulton nazarida bir joyga to’plangan qo’shin uni taxtdan ag’darib tashlashi mumkin edi. Shuning uchun ham harbiy kengashda sulton o’z qo’shinlarini turli shaharlarda alohidaalohida joylashtirishga, urushda mudofaa taktikasini qo’llashga qaror qiladi. Shu tariqa mamlakat mudofaaga tayyor bo’Imagan sharoitda mudofaachilikdan iborat xato yo’l tutildi.
1219 yilning kuzida Chingizxon Xorazmshohga qarshi yurish boshladi. Uning jami askari 200 mingga yaqin edi. Chingizxon qo’shini Sirdaryo bo’yida joylashgan O ‘tror shahri ustiga yurish qildi. Chingizxon bu shahar yaqinida Movarounnahrni qisqa muddat ichida zabt etish uchun butun harbiy kuchlarini to’rt qisraga bo’ldi. Uning bir qismini o’g’illari Chig’atoy va O’qtoy boshchiligida O’trorni qamal qilib turish uchun qoldirdi. Ikkinchi qismga Jo’ji boshliq etilib, u Sirdaryo etagi tomon yuborildi. Unga Sig’noq, O’zgan, Jand, Yangikent shaharlarini bosib olishni buyurdi. Besh ming kishilik uchinchi qo’shin Aloqno’yon hamda Sukatu Cho’rbiy qo’mondonligida Sirdaryoning o’rta sohili bo’ylab, uning yuqori oqimiga joylashgan Banokat vaXo’jand shaharlari tomon yuborildi. Chingizxonning o’zi asosiy kuchlari bilan Buxoro tomon askar tortdi.
O’tror mustahkam qal’ali chegara shahar edi. Qal’a noibi G’oyirxon (Inolchiq) boshchiligida shaharda 20 ming suvoriy bor edi. Qamal arafasida unga yordam uchun Qoracha Hojib qo’mondonligida yana 10 minglik qo’shin kelib qo’shilgan edi. Juvayniyning ma’lumotiga qaraganda, bu kuchdan tashqari Sulton Muhammad «Lashkar birun» deb atalgan 50 ming askar yuborgan. Natijada O’tror shahrida dushmanga qarshi kuchli bir himoya quvvati tashkil bo’lgan edi. Shunday bo’lsada, o’sha davr solnomachilarining naqliga qaraganda, mo’g’ullar shaharni qamalga olish bilan mudofaachilar sarosimaga tushganlar. Qamalning dastlabki kunlaridayoq shahar hokimiyatining vakili Badruddin Amid, Safiy Aqra’ Hojib boshliq sulton tomonidan qatl etilgan O’tror qozisining avlodlari mo’g’ullar tomoniga o’tib ketadilar.
Manbalarga ko’ra, O’tror qamali 5 oy davom etgan. Mo’g’ullar shaharga oqib kiradigan ariqlarni ko’mib tashlagan, manjaniqlardan shaharga qarata tosh, neft bilan to’ldirilgan ko’zachalar (piliklarini yondirib) irg’itganlar, qo’rg’on tevaragida xandaqlar shoxshabba va tuproq bilan to’ldirilgan, qo’rg’on devori ostidan lag’m (tunnel) qazilgan, daraxtlar kesib ulama shotilar yasalgan va devorga tiklangan.
O’tror qamali davrida nafaqat qamaldagilar, balki mo’g’ullar ham katta talofat ko’rganlar. Qamaldagilarning safi siyraklashib, oziqovqat tanqisligi kuchaygan. O’tror mudofaasining eng og’ir paytida Qoracha Hojib o’z qo’shini bilan shahar darvozasidan chiqib, mo’g’ullarga taslim bo’lgan. Biroq xiyonatkorlarni mo’g’ullar ham kechirishmagan. Ular Qoracha Hojib va uning askarlarini qatl etishgan.
Shu asnoda o’trorliklar shaharni mudofaa qilib, uni besh oy davomida o’z qo’llarida ushlab turadilar. Ayniqsa G’oyirxon o’zini Chingizxon savdogarlari va sarbonlarini o’ldirishda aybdor his qilib, so’nggi nafasigacha dushmanga qarshi kurashadi. Uning askarlari ellikelliktadan bo’lib, qal’adan tashqariga chiqar va bosqinchilar bilan jang qilib, halok bo’lardi. Chig’atoy qo’shini shahar devorlaridan rahnalar (tuynuklar) ochib, ichkariga yopirilib kirgan, aholisini shahristondan quvib chiqargan va shaharni talaganlar.
G’oyirxon boshliq mudofaachilaraing bir qismi O’tror arkiga joylashib olib, mudofaani yana bir oygacha davom ettiradilar. Chig’atoyzodalar qanday bo’lmasin, G’oyirxonni qo’lga tushirishga ahd qiladilar. Oqibat u qurshovga olinib, asirga tushiriladi. U Samarqandga olib borilib, qiynab o’ldiriladi.
1220 yilning fevralida Chingizxon Buxoroga yetib boradi. Biroq Buxoro dushman kuchini qaytarishga tayyor emas edi. Bumxoroliklar dushmanga taslim bo’lishdan o’zga choralari qolmaydi. Buxoro qozisi Badriddin Qozixon o’z oqsoqollari bilan Chingizxon oldiga shafqat so’rab chiqadi. 1220 yilning 16 fevralida mo’g’ullar Buxoroni egallaydilar. Movarounnahrning qadimiy markazlaridan hisoblangan Buxoro
talontaroj etiladi. Behisob xazinalar talanadi, asriy qo’lyozma asarlar, muqaddas kitoblar yirtilib, hayvonlar oyog’i ostiga xazondek sochiladi. Ilm va ma’rifat egalari bo’lgan ulamolar va shayxlar, e’tiborli mo’g’ul jangchilariga xizmatkor qilib, goho esa baxshilariga masxara uchun beriladi. Chingizxon amri bilan Buxoro yoqib yuboriladi.
Keyingi xujum Samarqandga qaratildi. Garchi Samarqandda Xorazmshoxning 100 ming kishilik qo’shini turgan bo’lsada, himoyachilar yetarli qarshilik ko’rsata olmadilar. Qo’shin uch kun qarshilik ko’rsatgach, Chingizxonning yolg’on va’dasiga uchgan qang’liklarning 30 ming kishilik qo’shini taslim bo’ldi. Biroq, shaxar egallangach, axolining katta qismi bilan birgalikda qang’liklar ham qirib tashlandi. Ularning yo’lboshchilari Borushmas, bog’on, Sarziqhon va yana 20 nafar sarkarda qatl etildi.
Mamlakatdagi eng buyuk shaxarlarning qo’ldan ketishi Alovuddin Muxammad Xorazmshoxni qattiq larzaga soladi. Saroyda fitna va xiyonat kuchayadi. Qunduz, Badaxshon xokimlari undan yuz o’girishdi. 1220 yil aprelda Muxammad Xorazmshox Nishopurga keldi. Ammo Subutoy no’yonning uni ta’qib etib kelayotgani sababli hech kim Muxammad Xorazmshoxni kutib olmadi va Kaspiy dengizdagi Ashura orolida qo’nim topdi. U 1220 yil dekabrda Jaloliddin taxt vorisi etib tayinlab, bir oz o’tmay vafot etdi. Xorazmshoxning O’zloqshox va O’qshox ismli o’g’illari mo’g’ullar tomonidan o’ldiriladi.
Bu davrda mo’g’ullarning Jo’ji boshliq askariy qismi ham Sirdaryo etaklarida zafarona harakat qilmoqda edi. Avval u aholisi zich joylashgan va boy savdo shahri Sig’noqqa hujum boshlaydi. Sig’noq aholisi yetti kun davomida shahami qahramonona mudofaa qiladi. Sakkizinchi kuni shahar mo’g’ullarga majburan taslim bo’ladi. Bosqinchilar shaharni talab, aholisining oxirgi kishisigacha qirib tashlaydilar. Mog’ullar davlatining tashkil topishi va O’rta Osiyoga istilochilik yurishlari.
1220 yilning aprelida bosqinchilar Jandni egallab, uni talaydilar. Aholisining qurollangan qismi qatl etilib, shahar vayron qilinadi. Mo’g’ullar besh ming kishilik qo’shin bilan Sayhun (Sirdaryo) daryosi bo’yida joylashgan Banokat (Shohruhiya) ustiga yuradi. Shahar to’rt kunlik mudofaadan so’ng taslim bo’ladi.
Xo’jand shahri Sirdaryo ikkiga ayrilgan yerda joylashgan edi. Uning tabiiy joylashishi hamda shahar hokimi Temur Malikning qahramonligi bilan xo’jandliklar mo’g’ullarga kutilmagan qarshilikni ko’rsatadilar. Biroq, kuchlarning teng emasligi oqibatida Temur Malik shaharni tashlab chiqib, ming kishilik lashkari bilan shahar yaqinida daryo o’rtasidagi orollardan biriga joylashib oladi. Temur Malikning farmoyishi bilan 12 ta qayiq yasalib, dushmanning o’qi teshib o’tmasligi, o’t yondirib yubormasligi maqsadida qayiqlarning usti namat bilan qoplanib, sirkali loy bilan suvab chiqiladi, Bunday usti yopiq qayiqlar bilan sohilga xavfsiz suzib borilar va qayiq yon devorlarida qoldirilgan maxsus shinaklardan dushmanni o’qqa tutardilar.
Temur Malik shu tariqa qayiqlarda mudofaa janglarini olib boradi. Lekin kuch kamligi uchun bor oziqovqat va qurolyarog’larni 70 ta qayiqqa yuklatib, tunda mash’alalar yorug’ida Sirdaryoning quyi oqimi bo’ylab suzib ketadi. Mog’ullar davlatining tashkil topishi va O’rta Osiyoga istilochilik yurishlari.
Shu tariqa Temur Malik qo’shini uzluksiz jang qilib, barcha qiyinchiliklarni yengib, Jand shahriga yetib boradi. Barchinlig’kent va Jand yaqinida mo’g’ullar daryoning har ikki sohilida yo’lni to’ssalarda, jasur xo’jandliklar sohilga tushib, dushman bilan so’nggi jangga kiradilar. Bu jangda Temur Malik qo’shini va safdoshlaridan batamom ayriladi. Faqatgina o’zi halokatdan qutulib, Urganch shahriga yetib keladi. Bir oz vaqt o’tgach, u Xorazmda to’plangan qo’shin va xalq lashkarlariga boshchilik qiladi. Jo’jiga qarshi muvaffaqiyatli janglar qilib, hatto undan Sayhun daryosining quyi oqimidagi Yangikent shahrini qaytarib ham oladi.
Chingizxon 1220 yilning yozida Naxshab (Qarshi) ga bostirib kiradi va uni egallaydi. Shu yilning kuzida esa Termizga askar tortadi. Termiz qamalning o’n birinchi kuni qattiq hujum bilan olinib, shahar xarob qilinadi. Mog’ullar davlatining tashkil topishi va O’rta Osiyoga istilochilik yurishlari.
Sirdaryo (Sayhun) havzasi, Zarafshon va Qashqadaryo vodiylari, Amudaryo (Jayhun) o’rta oqimining o’ng sohili viloyatlari zabt etilgach, Chingizxon asosiy kuchni Xorazmshohlar davlatining markaziy qismi – Xorazmga tashlaydi.
