Madaniy bilimlarning paydo bo‘lishi.
Madaniy bilimlarning paydo bo‘lishi. Zamonaviy madaniy bilimlarning yuzaga kelishida ikki xil kelib chiqish mavjud. U dastlab bir qancha amaliy tajribalarning qoida va udumlari tasvirlanadigan shakldagi madaniyatni talqin etgan 1960-yildagi Fransuz strukturalizmidan kelib chiqqan. Fransuz adabiy nazariyotchisi Roland Bartes tomonidan yaratilgan madaniy bilimlarning ilk namunasi “Mifologiyalar” (1957) zamonaviy kurash va mashinalar hamda kir yuvish kukunlari reklamasidan tortib fransuz vinosi va Eminguey zehnigacha bo‘lgan qisqa hikoyalardan iborat. Bartesni asosan madaniyatdagi tarixiy qurilishlarga, kontingentga asoslangan, xuddi tabiiydek tuyuladigan yolg‘on hikoyalar qiziqtirgan. U madaniy tajribalarni tahlil qilish jarayonida konvensiyalar va ularning ijtimoiy jalb qilish mohiyatini aniqlaydi. Masalan, professonal kurash bilan boksni qiyoslasangiz, turli belgilar mavjud ekanini sezasiz: kurashchilar qolipga solingan rollarni yorqin tarzda ijro etib, qattiq og‘riqdan tirishgan damda bokschilar zarba yegan payt o‘zlarini matonatli tarzda tutadilar.
Boksda musobaqa qoidalari match uchun ayon bo‘lib, ular cheklovlarni aniqlay oladilar, kurashda esa qoidalar musobaqalashish jarayoni ichida bo‘lib, ular mavjud mazmunni kuchaytiruvchi belgilar bo‘ladi: qoidalar mudxish tarzda buzib talqin qilinadiki, “yomon yigit” yoki razil kimsa o‘zini iblis va nohaq tarzda hamda jahl bilan savalangan tomoshabinlarni fosh etishi mumkin. Farishta va iblis bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgani bois kurashda ma’naviy kamolotning barcha qoniqishlari ta’minlanadi.
Adabiyotning oliy darajasidan tortib moda va oziq-ovqatgacha bo‘lgan madaniy tajribalarni tadqiq etgach, Bartesning ijodi o‘quvchilarni madaniy qiyofaning o‘ziga xosligi va madaniyatning notanish qurilmalaridagi ijtimoiy vazifa tahlili bilan ruhlantirdi.
Yana bir zamondosh madaniyat borasidagi izlanishlardan biri – Britaniyadagi Markscha adabiy nazariyadir. Raymond Villiam asari (“Madaniyat va Jamiyat”, 1958) hamda zamondosh madaniy izlanishlar uchun Birmingham markazi asoschisi, Richard Hoggart (“Adabiylikdan foydalanish”, 1957) adabiyotning oliy shakli bilan birga bo‘lib, so‘ng yo‘qolgan madaniy ko‘rinishni, mashhur ishchilar sinfi madaniyatini tadqiq eta oldilar. Yo‘qolgan namunalarni tiklash lyihasi, quyidagi tarixdan ma’lumki, boshqa bir madaniyat nazariyasiga duch keldi-ezuvchi g‘oyalar asosida shakllangan, davlat qudrati ishchilik bilan, o‘quvchilar yoki kuzatuvchilarga xaridorlar sifatida qaraladigan jahon madaniyatiga qarshi, ommaviy aholi madaniyatini tahlil etgan Yevropa Marksistik ta’limot nazariyasi. Madaniyatning bu ikki tahlili orasidagi o‘zaro jihat – madaniyat insonlar ifodasi sifatida va madaniyat insonlarni yo‘ldan ozdiruvchi sifatida – dastlab Britaniyadagi so‘ng boshqa mamlakatlardagi madaniy izlanishlar taraqqiyotiga turtki bo‘ldi. Madaniy bilimlarning paydo bo‘lishi.
