Keskinliklar.
Keskinliklar.Bu boradagi madaniy izlanishlar chegaralanib qolgan guruhlarga madaniyat olib kirish, yoki insonlar ifodasi bo‘lgan umummadaniyatni tuzish istagi va ezuvchi g‘oyalarga asoslangan ideologik aldov sifatidagi xalq madaniyati orasida keskinlikni yuzaga keltirdi.
Bir jihatdan, jahon madaniyatini o‘rganish ateist va professorlarga qarshi holda oddiy insonlarning yashash tarzi, ularning madaniyati uchun nima zarur ekanini tadqiq etishdir.
Boshqa bir jihatdan, bunda insonlar madaniy turtkilar bilan qanday shakllanganini ko‘rsatadigan kuchli omil mavjud. Insonlar qanday uzoq davrda madaniy shakl va tajribalar asosida subekt sifatida shakllangan?
Qanday omil ularni alohida istak va qadr-qimmatga ega insonlar sifatida yo‘naltiradi?
Yo‘naltirish tushunchasi fransuz Markscha ta’lim nazariyotchisi Luis Altusser tomonidan kiritilgan. Masalan, siz subekt (sifatni baholovchi xaridor)ning o‘ziga xos turi sifatida reklamalar orqali yo‘naltirilasiz, hamda bu yo‘ldagi takroriy olqishdan so‘ng shu holatni egallashgacha yetasiz. Madaniy izlanishlar bir qancha vaqt mobaynida madaniy shakllanganimiz va qay usulda ulardan boshqa maqsadlarimizni amalga oshirish, shug‘ullanish “agentliklar”i yo‘lida fydalanishimiz mumkinligini tadqiq etadi. (“agentlik”- joriy nazariya stenografiyasi, bu davrlar mobaynida o‘z harakatlarimiz uchun javob bera oladigan sub’ektlar bo‘lishimiz va bizning aniq tanlovlarimiz biz nazorat qilmaydigan kuchlar tomonidan cheklanishini anglatadi.) Keskinliklar.
Madaniy izlanishlar tahlilchining odamlarni o‘z qiziqishlaridan ko‘nglini qoldiradigan amaliyot va ular majburan xohishga ega bo‘lishlari hamda umummadaniyatda baholashning hayotiy ifodasini topishga ham to‘xtalib o‘tadi.
Falsafiy va psixoanalitik matnlar bilan birgalikda badiiy asarlar mutola qilayotgan kitobxonni qiziqtirgan paytda shunga o‘xshash g‘oyaga qarshi nazariya paydo bo‘ladi.
Bu talabalarni klassik adabiyotdan uzoqlashtiradi. Lekin nazariya an’anaviy adabiyot qonuniga yangicha ruh bag‘ishlagan holda Amerika va Ingliz adabiyotining noyob asarlarini o‘qishni turli yo‘llarini ochib beradi. Hech qachon Shekspir haqida bunchalik ko‘p yozilmagan: U imkon boricha har tomonlama sharhlovchi feminist, marksistik psixoanalitik, tarixchi va terminshunoslar tomonidan o‘qilgan Vordsvordni badiiy nazariya tufayli tabiatshunos shoiridan zamonaviylikning asosiy shakliga o‘zgartiradi. U feminist, marksistik, psixoanalitik, tarixiy hamda izohli lug‘at terminshunoslar talqinida har tomonlama tafakkur qilib bo‘ladigan darajada o‘rganilgan.
Tarixiy davrlar va janrlarni o‘z ichiga olgan adabiy izlanish jarayoni tashkillashtirilganda, muntazam o‘rganilgan va nazarga ilinmagan kichik asarlar e’tibordan chetda qolgan. Shekspir har doimgidan ko‘ra ko‘proq va kengroq o‘qiladi va chuqur tarjima qilinadi. Ammo uning atrofidagi dramatistlar: Marlo, Baymont va Fletcher, Dekker, Heywood va Ben Jonson, Elizabetxan va Jakobson bugungi kunda juda kam o‘qiladi.
Madaniy izlanish o‘xshash ta’sirga ega bo‘lib, yangicha muhitni ta’minlagan holda hamda adabiy asarlarning bir qator muammolarini oshirib talabalarni boshqalardan ajratadi. Madaniy izlanishlar adabiy qoidalarning kengayishiga hamroh bo‘ldi. Bugungi kunda keng o‘qitiladigan adabiyotlar ayol yozuvchilarning asarlari va boshqa tarixiy kichik guruhlar tomonidan yozilgan asarlarni o‘z ichiga oladi. Yoki bo‘lmasa, ajratib o‘rgatilgan udumlar an’anaviy adabiy yo‘nalisharni o‘z ichiga olgan. Keskinliklar.
Amerika-Osiyo adabiyoti koloniyalashtirishdan keyingi Ingliz adabiyoti) bu yozuvlar ko‘pincha o‘sha davrdagi odamlarning madaniyati va tajribasining namunasi sifatida o‘rganilgan (AQShda, Afro-Amerikanlar, Osiyoliklar, amerikaliklar, sof amerikaliklar va Lotin amerikaliklar hamda ayollar.
Bu yozuvlar, adabiyotning madaniyatni qanchalik barpo etilishi kabi savollar o‘rtaga tashlangan holda talqin qilingan. Madaniyat-tasvirlarning ta’sirini uning manbasini yoki tamoyilinimi?
Keng tarqalgan ilk izlanishlarning e’tiborsiz qolgan yozishmalari ommaviy axborot vositalarini yomon bahs munozaraga undadi. Keskinliklar.
Britaniyada 1960-yil va 1970-yillarda ishchi sinf madaniyatini o‘rganishning siyosiy mas’ulligi bor edi. Britaniyada qaerdaki, millatning madaniy xususiyatlari yuqori madaniyat yodgorliklari bilan bog‘liq bo‘lgan – ingliz adabiyoti an’analari, masalan, mashhur madaniyatni o‘rganishning bir mohiyati bu qarshilik jarayoni bo‘lgan, ammo Qo‘shma shtatlarda milliy xususiyatlar yuksak madaniyatga qarshi ko‘rilmagan. Mark Tvenning “Gekkelberi Finn” asari Amerikaliklarning asarlari boshqa asarlarga nisbatan mukammal yoritib berilgan. Chunki Salli xola uni tarbiyalamoqchi, komil inson qilmoqchi bo‘ladi. Uning xususiyati, shaxsiyati mukammal darajadagi madaniyatdan qochishga bog‘liq bo‘ladi. Asarlarga ko‘ra, Amerikaliklar madaniyatdan qochadiganlar deb ko‘rilgan. Madaniy tadqiqotlar elit sifatida qoralaydigan bo‘lsa, burjua reaksiyasining uzoq milliy an’analarini ajratish qiyin bo‘lardi. Qo‘shma Shatatlarda yuksak madaniyatni o‘rganmaslik va mashhur madaniyatni siyosiy radikalga kirmaydi, deb qarash, aksincha, ommaviy madaniyatni akademik tarzda ko‘rsatadi. Amerikadagi madaniy tadqiqotlar siyosiy harakatlarga bog‘liqligi Britaniyadagi tadqiqotlarni ilhomlantirdi. Bu birinchi navbatda foydali, bir qancha fanlarni ichiga olgandek ko‘rinadi, ammo u akademik madaniy dasturlar, madaniy ko‘rinish sifatida qoladi. Madaniy tadqiqotlar radikal bo‘lsa kerak, Lekin faol madaniy tadqiqotlar va passiv adabiy tadqiqotlar o‘rtasidagi qarshilik xom xayollar bo‘lishi mumkin. Adabiyot va madaniy tadqiqotlar o‘rtasidagi bahslar elitizm va bir qancha choralar ustidan shikoyatlar bisyor. Chunki mashhur madaniyatni o‘rganish adabiyotning yakun topishiga olib keladi. Bizda ikki turdagi savol tug‘iladi. Birinchi savol madaniy ob’ektning biror bir turini tadqiq etish qiymati. Shekspirni o‘rganish qiymati operalarga qaraganda, muhim deb hisoblanmaydi va bahslarga ham hojat qolmaydi. Qaysi intellektual ishning har xil turlari farq yasaydi deb taxmin qilinadi. Bu g‘alati fikr ammo meni o‘ylashimcha eng yaxshisi, madaniy tadqiqotlar uning intellektual ishi farq yasaydi deb ishonmaydi. Bu juda ham ortiqcha baho berish. U ishonadiki, uning ishi farq yasay oladi deb taxmin qilinadi. Mana bu fikr tarixan mashhur madaniyatni o‘rganish va boshqa tadqiqotni intellektual yo‘l bilan erishsa bo‘ladimi masalan? Bunday bahsni yasash qiyin. Nemislarning fikrini misol qilaylik. adabiyot, san’at va musiqaning ustomonlari bo‘lgan lager qo‘mondonlari bir qancha o‘qish turlarini to‘g‘ri deb, effektiv deb atash uchiun murakkab harakatlar qilgan. Turli xil bo‘lgan savollar madaniy ob’ektlarni o‘rganishda bir qancha metodlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, turli xil usuldagi talqinlar va taklif qilishlar aytaylik madaniy ob’ektni struktura sifatida talqin qilish yoki ularni ijtimoiy butunlik sifatida o‘qish ularning afzalliklari va kamchiliklari. Maqsadga muvofiq talqin adabiy tadqiqotlar va madaniy tadqiqotlarning simptomatik tahlillari bilan bog‘liq bo‘lsa-da, ikkala usul ham ikki xil turdagi madaniy ob’ektlar bilan kelishadi. Adabiy bo‘lmgan yozmalarni o‘qish ob’ektga hech qanday estetik baho bermaydi. Adabiy asarlar haqidagi madaniy savollarni so‘rash shuni ko‘rsatadiki, ular shunchaki bir parcha qog‘oz. Keskinliklar.
