IX-XII asrlarda Movarounnahrda Toxiriylar, Somoniylar hukmronligi

IX-XII asrlarda Movarounnahrda Toxiriylar, Somoniylar hukmronligi

IX-XII asrlarda Movarounnahrda Toxiriylar, Somoniylar hukmronligi . VIII asr oxiri – IX asr boshlarida Arab xalifaligi og’ir siyosiy tanglikka uchradi. Bo’ysundirilgan xalqlarni itoatda tutib turish arablar uchun tobora qiyin bo’lib qoldi. Movarounnahr va Xuroson aholisining tez-tez qo’zg’olon ko’tarib turishi, uzluksiz davom etgan o’zaro urush va ichki ziddiyatlar Arab xalifaligi hokimiyatini zaiflashtirdi. Bu esa mustaqil davlatlarning paydo bo’lishiga olib keldi. Movarounnahrning shimoliy va shimoli sharqiy hududlaridagi hali xalifalikka bo’ysundirilmagan chegaradosh elyurtlarda bir nechta davlatlar tashkil topdi. Ulari Qarluqlar va O’g’uzlar davlatidir.

Tohiriylar davlati. VIII asr oxiriIX asr boshida xalifalikni larzaga keltirgan og’ir siyosiy vaziyat abbosiylarni Movarounnahr va Xurosonda olib borilayotgan siyosatni o’zgartirishga majbur etdi. Mahalliy zodagonlar Movarounnahr va Xurosonni nafaqat o’z tasarruflariga o’tkazib oldilar, balki xalifalik markazida ham hokimiyatni boshqarishda tobora ko’proq rol o’ynaydigan bo’lib qoladilar. Bunga, ayniqsa, xalifa Horun arRashid (786-809) vafotidan so’ng uning o’g’illari Ma’mun bilan Amin o’rtasida 809-813 yillarda taxt uchun bo’lgan kurash katta yo’l ochib berdi.

Xalifalikning markaziy qismidagi arablar Aminni xalifalik taxtiga ko’taradilar. Bundan norozi bo’lgan Ma’mun ukasi Aminga qarshi kurash boshlaydi. Hirot viloyatining zodagonlaridan Tohir ibn Husayn boshliq Xuroson va Movarounnahr mulkdorlari unga yordam beradilar. 813 yilda ular Bag’dodga yurish qiladilar. Poytaxt qo’lga kiritilib, Ma’mun xalifalik taxtiga o’tiradi. Buning evaziga Tohir 821 yilda Xuroson va Movarounnahr noibi etib tayinlanadi. Shuningdek, Ma’mun Movarounnahr zodagonlarining ham yordamini unutmadi. Somonxudotning nabiralarini ayrim shahar va viloyatlarga noib qilib tayinlaydi. Nuhga Samarkand, Ahmadga Farg’ona, Yahyoga Shosh va Ustrushona, Ilyosga esa Hirot tegadi. Buning evaziga akauka somoniylar Movarounnahrning har yilgi xirojidan juda katta mablag’ini tohiriylar orqali xalifa xazinasiga yuborib turadilar. Tohir davlat ishlarini mustaqil idora etish maqsadida 822 yilda xalifa nomini xutbadan chiqartirib tashlatadi.

Bu amalda Bag’dod bilan aloqani uzish va o’zini mustaqil deb e’lon qilish edi. Biroq ko’p vaqt o’tmay u to’satdan vafot etadi. Tohirning o’g’illari Talxa va Abul Abbos Abdulloh otasining o’rniga birin ketin noiblik qiladilar. Shunday qilib, Xuroson va Movarounnahr boshqaruvi tohiriylar xonadoniga meros bo’lib qoladi. Abul Abbos Abdulloh noibligi (830-844) davrida poytaxt Marvdan Nishopur shahriga ko’chiriladi.

Tohiriylar zamonida ham mehnat ahlining ahvoli nihoyatda og’irligicha qolaverdi. Masalan Tohiriy hukmdorlar, ayniqsa, so‘nggi hukmdorlar: Tohir ibn Abdulloh (844 -862), Muhammad ibn Tohir (862 – 873) davrida oddiy xalq ahvoli ancha ogirlashadi. Ular haddan ziyod o ip o n va soliqlar to iash g a majbur etiladi. Jumladan, birgina 844-yilda ulardan olinadigan soliq miqdori 48 mln dirhamni tashkil etgan.[1] Bu holatlar tohiriylarga qarshi xalq g‘alayonlarini kuchayishiga sabab bolgan. Bunday qo’zg’alonlarga «g’oziylar» ham qo’shiladilar. Qo’zg’olonga safforiylar – akauka Ya’qub va Amr ibn Layslar boshchilik qiladilar. 873 yilda Xuroson poytaxti Nishopurni egallaydilar. Natijada tohiriylar hukmronligi tugatilib, hokimiyat safforiylar qo’liga o’tadi.

Somoniylar davlati. IX asrda Movarounnahrning siyosiy hayotida ham o’zgarishlar yuz beradi. Yurtga avval Nuh, so’ngra Ahmad boshchilik qiladi. Har biri hukmronligi davrida o’z nomiaridan misdan chaqalar zarb etadilar. Ahmad vafotidan (865) keyin uning o’g’li Nasr Samarqandni markazga aylantiradi. U Movarounnahrning barcha viloyatlarini birlashtirish va uni Xurosondan ajratib olish choralarini ko’radi. IX asrning oxirgi choragida Movarounnahrning deyarli barcha viloyatlari somoniylar tasarrufiga o’tadi. Nasr butun Movarounnahrning hukmdoriga aylanadi. U kumush dirham zarb etadi. Ko’p o’tmay akauka Nasr va Ismoil o’rtasida tojtaxt uchun kurash boshlanadi. Unda Ismoil g’olib chiqadi. Ismoil Somoniy 888 yilda butun Movarounnahrni o’z qo’l ostiga birlashtirdi. X-XII asrlarda Movarounnahrda Toxiriylar, Somoniylar hukmronligi .

Ismoil Somoniy o’rta asrlarning qobiliyatli, serg’ayrat va nihoyatda zukko davlat arbobi edi. U Movarounnahrni birlashtirib, mustahkam davlat tuzishga intildi. Shimoli sharqiy hududlarga yurish qiladi. 893 yilda Taroz shahrini fath etib, dashtliklarga qaqshatqich zarba beradi. Movarounnahr aholisining mustaqillikka erishishi, shubhasiz, Arab xalifalariga yoqmas edi. Arab xalifaligini, bir tomondan, Movarounnahrdan muttasil undirib olinadigan katta boyliklardan mahrum bo’lishi nihoyatda ranjitsa, ikkinchi tomondan, cho’chitar ham edi. Shu boisdan xalifalik safforiylar bilan somoniylarni to’qnashtirishga va ularning har ikkisini ham zaiflashtirib, bu boy viloyatlarda o’z ta’sirini qayta tiklashga harakat qiladi, Xalifa Mu’tazid (892-902) safforiylar hukmdori Amr ibn Laysga Xuroson bilan birga Movarounnahr ustidan ham hukm yuritish huquqi berilgani haqida farmon chiqaradi va uni Ismoilga qarshi gijgijlaydi. Natijada 900 yilda ular o’rtasida urush boshlanadi. Urush Ismoilning g’alabasi bilan tugaydi. Butun Xuroson somoniylar qo’l ostiga o’tadi. Noilojlikdan xalifa Ismoilga hukmdorlik yorlig’ini yuborishga majbur bo’ladi. Ismoil Somoniy butun Movarounnahr va Xurosonni o’z qo’l ostida birlashtirdi. Buxoro shahri bu ikki diyorning poytaxtiga aylandi. Somoniylar davlati Nuh ibn Nasr (943 – 954) hukmronlik qilgan davrda har tomonlama og‘ir ahvolga tushib qoldi. Davlat xazinasi batamom bo‘shab qoldi, moliyaviy ahvol og‘irlashdi. Hatto, soliq va oip o n lar ko‘payib, soliqlarni muddatidan ilgari undirib olish odati chiqarildi. Har tomonlama iqtisodiy qiyin ahvolga tushib qolgan xalq Nuhga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardi. Bunday kurashlar Abdumalik (954 – 961) davrida ham davom etdi. Somoniylar davlatida turk lashkarboshilarining ta’siri shu darajada kuchayib ketdiki, ular davlatni boshqarish ishlarini batamom o‘z qollariga oldilar. Bu borada turk lashkarboshisi Ali Taginning roli va o‘rni g‘oyatda katta bo’ldi. Abdumalik vafoti (961)dan so‘ng somoniylar hukmronligining inqirozi boshlanadi. Qo‘zg‘olon ko‘targan xalq Buxoro taxtini egallab talon-taroj qiladi, taxt uchun kurash kuchayadi. Bu kurashlar, ayniqsa, Amir Mansur ibn Nuh II (976-997-y.y.) hukmronligi davrida keskin tus oldi. Ichki nizolar oqibatida Nuh II Yettisuv qa Qashg‘arda vujudga kelgan Qoraxoniylar davlatining Movarounnahrga qilgan yurishlariga keskin qarshilik qilolmadi. Somoniylar davlatidagi beqarorlikdan foydalangan Qoraxon Xorun Bug‘roxon 990-yilda G‘arb tomon qo‘shin tortdi va ikki yil davomida Somoniylarga qarashli bir qancha viloyatlarni bosib oldi. Shundan so‘ng Somoniylar davlati o ‘zini tiklay olmadi. Somoniylarning so‘nggi hukmdori Abu Ibrohim Muntasir 1005-yilda o‘ldiriladi hamda Movarounnahr va Xurosondagi Somoniylarga tegishli bo’lgan hududlar Qoraxoniylar va G‘aznaviylar tomonidan bo‘lib olinadi. IX-XII asrlarda Movarounnahrda Toxiriylar, Somoniylar hukmronligi

Mavzular.

manba

Read more articles

Fikr bildirish