Fizikaviy tiklash vositalari.
Fizikaviy tiklash vositalari. Fizikaviy faktorlar yuqori biologik aktivligiga ega bo`lib sport tnbbiyotida kasalliklarni oldini olish, davolash, organizmni chiniqtirish qayta tiklashni tezlashtirishi va ish qobilyatini oshirishda keng qo`llaniladi. Tabiiy faktorlar (quyosh, havo, suv) bilan birga har xil dushlar vannalar maxsus vannalar, issiqlik va nurlar, kislorod, elektrotoklar massaj va hammom turlari qo`llaniladi.
Fizikaviy faktorlar organizmda qator javob reaktsiya-larni vujudga keltiradi va shu bilan organizmning himoya kuchlirini, tashqi muhitning noqulay ta`siriga qarshiligini oshiradi, charchashni tarqatadi, qayta tiklashni tezlashtiradi. Fizik faktorlar ikki guruhga bo`linadi: organizmga umumiy ta`sir kiluvchi (dushlar, vannalar, umumiy va suvli massaj, hammomlar) va mahalliy ta`sir etuvchi (elektromuolajalar, vannalar, issiq muolajalar, segmentar massaj va b.) muolajalar charchagan ayrim mushaklarda o`tkaziladi, katta hajmli va jadal mashg’ulotlardan keyin umumiy va mahalliy charchash oqibatlarini tarqatishda umumiy ta`sir vositalari qo`llaniladi. Bir kunda ikki marta mashg’ulotlar o`tkazilishi tsiklida birinchi mashg’ulotdan keyin mahalliy ta`sir vositalarni qo`llanilishi, ikkinchi mashg’ulotlardan keyin organizmga umumiy ta`sir ko`rsatuvchi vositalar qo`llanilishi tavsiya etiladi.
Bir biriga mos kelmagan muolajalarni qabul qilmaslik kerak Umumiy (vanna, sauna) va mahalliy ta`sir etuvchi (ul’tratovush, aerozol’,parafin) vositalarni birgalikda qabul qilish mumkin
Suvli muolajalar eng ko`p tarqalganlaridan biridir. Suvning haroratiga qarab dush sovuq (20 gacha), salqin (20-30), iliq va salqin- o`rtacha (31-36), iliq (37-38), issiq (38 dan ortiq) dushlarga ajratiladi. ertalab mashg’ulotlardan keyin tetiklantiruvchi qisqa muddatli (30-60 s) sovuq yoki issiq dush olinadi, Kechqurun mashg’ulotlardan keyin uyqudan oldin iliq tinchlan-tiruvchi dush qabul qilinadi. Fizikaviy tiklash vositalari.
Sport tibbiyoti amaliyotida dushning bir necha turlari qo`llaniladi: SHarko dushi – suv harorati 30-35, 1,5-3 atm bosimida 2-Z daqiqa davomida teri qizarguncha bir necha marta takrorlanadi.
Kaskadli dush – o`ziga xos «suvli massaj» – 2,5 metr tepalikdan ko`p miqdorda sovuq suvning tushishi.
Suv osti massaji – vanna yoki suv havzasida apparat yordamida o`tkaziladi. Suvning harorati 35-38, bosimi 1-3 atm (sport turiga qarab) muolajani davomiyligi ham sport turiga, yoshiga va funktsional holatiga qarab belgilanadi. Masalan: suzuvchilarda 5-7 daqiqa, yuguruvchilarda 7-10 daqiqa, kurashchilar va bokschilarda 10-15 daqiqa davomida o`tkaziladi. Suv osti massaji haftada 1-2 marta ikkinchi mashg’ulotlardan keyin uyqudan 2-3 soat oldin qabul qilinadi.
Har xil vannalar qayta tiklash va davolash maqsadida qo`llaniladi. Oddiy, issiq, vibratsiyali vannalar qatorida gipertermik (suv harorati 39-43), umumiy, o`tirish va oyoqlar vannalari qo`llaniladi. Bu vannalar asosan tayanch harakat apparatini faoliyatini normallashtirishda (mushaklarning “qotishida”, miofastsit, miozit va b.) jarohatlanish va o`ta charchash holatlarni oldini olishda qo`llaniladi. Odatda har xil vannalar qo`llaniladi. Kurs davomida 5-7 daqiqali 8-10 muolajalar qabul qilinadi.
Gipertermik umumiy va oyoq vannalari uzoq masofaga sport yugurish vakillariga tavsiya etiladi. Ma`lumotlarga ko`ra yugurishidan keyin (asosan uzoq davomli, jaddallik, marafon) oyoqlar muskullarida og’riqlar paydo bo`lishi aniqlangan: miofibrillalarni, peremiziy nerv tolalararini, kapillyarlarni shikastlanishi aniqlangan. Paslikka yugurishda muskullarni qotib qolishi (asosan birinchi 3-5 kunlarda) og’riqlar yomon bo`lishi, muskulning qon oqimi buzilishi, muskullarni kislorod bilan ta`minlanishining etishmovchiligi (gipoksiya) kuzatiladi.
Hammomlar (bug’lik va quruq-sauna) sport ish qobilyatini qayta tiklashda keng qo`llaniladi. Bug’li va quruq hammomlar harorati va namligi bilan ajraladilar. Bug’li hammomlar yuqori namligi (70-100%) va havoni past harorati (40-60 ) bilan, quruq havoli yuqori harorati (70-1000) undan ham yuqori va ham namligi (5-15% darajasida) bilan xarakterlanadi. Haddan tashqari isish, organizmniig funktsiyalarini va issiq almashinuvi buzilishiga havfli vaziyatlari kamroq bo`lganligi tufayli saunani kishilar engilroq ko`tarishadi.
Saunani qabul qilish tartibi bajariladigan yuklanish asosida tuziladi. Mashg’ulotlar kunida sportchilar sauna muolajasini 5-7 daqiqa: kirishi soni 3 marta bo`lishi lozim. Keyingi kunlarda saunada bo`lish vaqtini 10-15 daqiqa uzaytirish (25 daqiqadan, ko`p bo`lmasligi lozim), kirish sonini 4-5 martacha ko`paytirish mumkin. Har bir kirish oralig’i 5-15 daqiqa bo`lishi kerak. Fizikaviy tiklash vositalari.
Sovuq ta`sirlar (sovuq dush, xavza) va massaj bilan birgalikdagi olingan saunani samarodorligi ancha oshadi.
Tiklash vositalari kompleks ravishda o`tkazilishi lozim. Tiklash tadbirlarini samadorligi ularning kompleksligiga, muddati, sport turi, sportchining yoshi va charchash holati darajalariga bog’liqdir. Belgilangan tiklash vositalarini orasida va kuchli, jaddallashtirilgan o`quv mashqlardan keyin qo`llaniladi.
Masalan elektromuolajalardan so`ng massajni o`tkazilishi bir necha bor samaraliligi aniqlangan.
Birinchi o`quv mashg’ulotlaridan keyin mahalliy ta`sir etuvchi faktorlar (elektroforez, ul’tratovush, elektrostimulyatsiya va boshqalar), ikkinchidan organimzmga umumiy ta`sir ko`rsatuvchi: vannalar, suvli massaj, umumiy massaj, sauna va b. Musobaqalar davrida asosan tiklash vositalarni organimzmga ta`sir qiluvchi muolajalari ( qisqa vaqt davomida) tavsiya, etiladi tayyorlov davrida – umumiy va maxallay faktorlar birga qo`shib o`tkaziladi, ayniqsa, ayrim kasalliklar yuz berganda: miozit (mushakni yallig’lanishi, paylar qinini yallig’lanishi)
Qayta tiklanish jarayonlarini tezlashtirishda oksigeno-terapiya – kislorod yordamida davolash usuli qo`llaniladi.
Katta jaddallik va ko`lamli jismoniy yuklanishlarda gipoksiya (kislorodni etishmovchiligi) yuz beradi. Ma`lumotlarga ko`ra gipoksiya, kislorodni tashuvchi va immunitet sistemalariga, qon tomirlarni yassi mushaklariga, qonni tarkibiga, jigar va boshqa a`zolarni tuzilish va funktsiyalariga salbiy ta`sir ko`rsatib, ko`p kasalliklarni vujudga keltirishi isbotlangan. Sport tibbiyotida kislorodli kokteyllar (kislorod eritilgan vitaminli- ichimliklar, namlangan kislorod bilan nafas olish) va giperbarik oksigenatsiya (GBO) maxsus barokameralarda atmosfera bosimidan baland bosim sharoitlarda kislorod, yoki kislorod aralashmasi bilan nafas olinadi.
GBO – giperbarik oksigenatsiyani davolash davrida takror-langan usulda (kamerani rejimi – 0,9-10 atm davomiyligi 45-60 daqiqa va 6-9 marta qabul qilinishi) qo`llanilishi tavsiya etiladi.
Tayanch-harakat apparatining shikastlanishi va kasallanishi haddan tashqari charchash va gipoksiya tufayli kelib chiqqan kasalliklarda kislorod bilan davolash usuli keng qo`llaniladi. Kislorod teri osti, bo`g’im atrofiga va bo`shliqlariga bevosita kiritiladi. Kislorod hujayralarni shikastlamaydi, qon ayla-nishini yaxshilaydi, qayta tiklanish jarayonlarini kuchaytiradi, qontalashlarni samarali ravishda tarqalishini ta`minlaydi, to`qimalarda modda almashinuv jarayonlarini yaxshilashga ta`sir ko`rsatadi. Burun bo`shlig’iga kirgan kislorod, burunning ichki pardasini qurishi, tanachalarni paydo bo`lishi va burun tog’ayini o`zgarishidan saqlaydi.
