Biologik yosh va jismoniy ish qobiliyatni baholash usullari.
Biologik yosh va jismoniy ish qobiliyatni baholash usullari. Jismoniy ish qobiliyat organizmning kardiorespirator tizimini funktsional holati orqali ifodalanadi. Buni ko`proq maksimal aerob quvvatni aniqlash bilangina chegaralanadi. Bu organizmni maksimal kislorod ehtiyoji orqali ham ifodalanadi (PWC170).Buni baholashda Garvard step-testi va Rufe indikslarini aniqlash orqali ham ifodalanadi.
Hozirgi zamon sportining tezlashib ketganligi sababli haftasiga o`rtacha 512 tadan trenirovka to`g’ri kelmoqda. Buning natijasida sport gimnastikasi, suzish, figurali uchish va boshqa sport turlarida voyaga etmagan bolalarni eng yuqori o`rinlarni olishlari kuzatilmoqda. Buni asosida bolalarning o`sish va rivojlanishini tezlashib ketishi yotibdi. Natijada bolalar erta morfofunktsionla rivojlanib olishmoqda. Keyingi 120150 yil davomida kuzatishlar shuni ko`rsatmoqdaki, oldingi davrdagi kuzatishlar shuni ko`rsatmoqdaki, oldingi davrdagi yashagan tengdoshlariga nisbatana, bolalar gavdasini hajmi, massasi va jinsiy rivojlanishlari katta va erta ekanligi kuzatilmoqda. Bu organizmni tez rivojlanishini fanda «akseleratsiya» deb nomlanadi. Bu tez rivojlanish asosida juda ko`p omillar yotadi. Jumladan har xil millatlardan tug’ilgan bolalar, vitaminlarni ko`p iste`mol qilish, aholini qishloqdan shaharga ko`chib yashashi, quyoshda ko`proq bo`lish va jismoniy tarbiya, sport bilan shug’ullangan bolalar va o`smirlar butun jismoniy rivojlanish ko`rsatkichlari bo`yicha shug’ullanmaydigan tengdoshlariga nisbatan juda yaxshi rivojlangan bo`ladi. YOsh sportchilarni o`sish va rivojlanishlarini individual xususiyatlarini akseleratsiyaga ta`sirini hozirgi zamon sportiga tanlashda albatta hisobga olish lozim. Biologik yosh va jismoniy ish qobiliyatni baholash usullari.
6-10 yoshli sportchi bolalarda katta psixoemotsional va jismoniy salbiy ta`sir ko`rsatmaydigan yuklamalarni berilishi, ular 15-19 yoshga kirganlarida xalqaro klassdagi natijalar zahirasini berishligi ilmiy jihatdan aniqlangan. Bu ko`rsatkichni asosida ko`p yillik davriy trenirovka mashg’ulotlari yotibdi. Bu davrlar sport tanlovida:
- Birlamchi davr;
- Istiqlolli tanlov davri;
- Olimpiya oldi tanlov davri; Olimpiya tanlov davridan iborat.
Bizga ma`lumki yosh xususiyatlarni bolalarda ta`lim tizimiga asosan quyidagi davrlarga bo`lish mumkin:
- Maktabgacha tarbiya yosh xususiyati. Bu 1 yoshdan boshlab 6-7 yoshgacha davrni o`z ichiga oladi.
- Boshlang’ich ta`lim yosh xususiyatlari, u 1-4 sinflarni o`z ichiga oladi yoki 7-11 yoshli o`quvchilar kiradi.
- Umumiy ta`lim yosh xususiyatlari, unga 5-9 sinflar yoki 12-16 yoshdagi o`smirlik davri kiradi.
Demak, yuqorida ko`rsatilganlar bolalik va o`smirlik davrlariga kiradi. Bolalar bilan jismoniy tarbiya darslarini amalga oshirayotganda quyidagilarni hisobga olinmog’i lozim. Bizga ma`lumki, organizmni rivojlanishi to`lqinsimon bo`lib har bir yosh davri o`z xususiyatiga egadir. Bo`yni o`sishi bir xilda amalga oshmaydi. U 7-10 yoshda sekinlashgan bo`lib, 11-12 yoshli qiz bolalarda va 1314 yoshda esa o`g’il bolalarda tez o`sish bilan amalga oshadi. Organizmning tez o`sishi jarayoni, ularda tana vaznini kamayishiga to`g’ri keladi va o`sishni kamayishi davrida vaznni oshishi vujudga keladi. Bu davrlar 7-10 va 17-20 yoshlarda amalga oshadi. Tez o`sish davrida energiya va plastik jarayonlar tezlashadi. Bu davrlarda bola organizmi tashqi muxit faktorlariga chidamsiz bo`ladi (kasallik tarkatuvchi mikroblarga kam ovqatga, juda katta og’irlikdagi jismoniy ishga va boshqalarga nisbatan) tana og’irligini oshishi davrida esa ushbularga nisbatan organizmlarni chidamliligi yuqori darajada bo`ladi. Bolalar jismoniy va aqliy mehnat bilan shug’ullanganlarida bu mehnatlarining og’irligini xisobga olganda bolalarni jinsiy xususiyatlarini ham xisobga olish lozim. Bu davrlarda ayrim bolalarda tez o`sish va rivojlanish hollari vujudga keladi. Sport maktablarida shug’ullanayotgan o`quvchilar akseleratlar xisoblanadi. Jismoniy rivojlanganlik ko`rsatkichlarning tezlashishi akseleratsiya deyiladi. Biologik yosh va jismoniy ish qobiliyatni baholash usullari.
Bolalarda pasport va biologik yosh davrlarda farq mavjud bo`lib, bu 11-15 yoshli qizlarda va 13-16 yoshli o`g’il bolalarda yaqqol ko`zga tashlanadi. Ayrim o`quvchilarda o`sish va rivojlanishda orqada qolish hollari uchraydi. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlariga xos bo`lgan hamma rejalashtirilgan ishlar pasport yoshi asosidadir. Ammo bu mashg’ulotlar bordiyu biologik yosh asosida tuzilgan bo`lsa, o`zining ijobiy natijasini beradi. Bolalardagi har bir yosh davrlarda organizmning organlari sistemasida o`ta maxsus o`zgarishlar sodir bo`ladi. Organizm qanchalik yosh bo`lsa, u shunchalik jismoniy, og’irliklarga nisbatni kam moslashgan bo`ladi. Ayniqsa bolalar va o`smirlarda yurak qon tomir sistemasi va nafas olish organlari (bolalarda) o`smir balki o`spirin va qizlarda ham kattalardan past bo`ladi. Ularda jumladan yurak og’irligi va xajmli jihatdan kattalarga nisbatan kamdir. Shuning uchun ham yosh sportchilarda yurak urishi va minutlik xajmi kattalarga nisbatan ancha kichikdir. Yosh sportchilarda ularning yurak va nafas olish organlari funktsional holatini imkoniyatlari kattalarga nisbatan kamdir. Jismoniy mashg’ulotlarga yosh sportchilar yurak urishi intensivligini oshirish orqali moslashadilar. Yosh sportchilarda organizmini funktsional holatini jismoniy imkoniyatlari kattalarga nisbatan kamdir. Jismoniy mashg’ulotlarga yosh sprotchilar yurak urishi intensivligini oshirish orqali moslashadilar. Yosh sportchilarda organizmini funktsional holatini jismoniy ish bajargandan so`ng tiklanish kattaligi darajasidadir. Nafas va kon sistemasining funktsional holatidan aerob ishlab chikarish darajasi yosh maksimal kislorod extimoli vujudga keladi. Maksimal kislorod extiyojining 1 kg tonna og’irligiga nisbatan ko`rsatkichlarini solishtirish shuni ko`rsatmoqdaki, katta sportchilardan yosh sportchilardan ozgina farq qiladi. Lekin 1 kg og’irlikka, kislorod iste`molini 1 kg metr bajarilgan ishga nisbatan solishtirilsa o`smirlarda o`spirin va qizlarga nisbatan kam miqdorda sarfsiz xolda barilganligini kuzatish mumkin. Yosh sportchilarda nafas olish organlarini jismoniy og’irliklariga nisbatan moslanish kam katta sportchilarda mukammal bo`lganligidan dalolat bermoqda.
