50-80-yillarda O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot.

50-80-yillarda O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot.

50-80-yillarda O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot.  Ikkinchi jahon urushi yillari davrida izdan chiqqan O’zbekistonning iqtisodiyoti urushdan keyingi 1946-1950 yillari g’oyat keskinlashgan xalqaro vaziyatda qayta tiklana boshladi. Mamlakatning ichki resurslari, tabiiy boyliklari va arzon ishchi kuchini g’oyat kuchli ekspluatatsiya qilish evaziga, xorijiy sarmoyalardan bosh tortgan holda olib borilgan iqtisodiyotni tiklash xalq boshiga og’ir kunlarni keltirdi. O’zbekiston xalq xo’jaligini tiklash ishlari sovet hukumatining zo’r berib kurollanish siyosatiga buysundirildi. Ayni bir vaqtda o’zbek xalqi urushda vayron bo’lgan o’lkalarni tiklashga ham o’z hissasini qo’shdi. Urush davrining shart-sharoitlari saqlangan holda xalqning mardona va fidokorona mehnati bilan besh yil ichida sanoat mahsulotini ishlab chiqarish urushdan avvalgi darajaga yetib, deyarli ikki marta oshib ketdi.

Urushdan keyingi yillarda qishloq xo’jaligini, ayniqsa chorvachilikni tiklash ishlari ancha og’ir o’tdi. 1945 yil 15 iyuldagi Markaziy hukumatning «O’zbekistonda paxtachilikni tiklash va yanada rivojlantirish choralari to’g’risida»gi qarori asosida paxta yakkahokimligi kuchaytirildi va O’zbekistonning markazga bog’liqligi yana ham mustahkamlandi. Ob-havoning injiqligiga, tiklash ishlarining qiyinchiliklariga qaramasdan, 1950 yilgi tayyorlangan paxta 2.200.000 tonnaga yetdi.

50-60-yillarda sanoat va qishloq xo’jaligini boshqarish tizimiga ayrim o’zgarishlar kiritildi. Jumladan, 1954-1956 yillari ittifoq miqyosidagi bir qator yirik korxonalar respublika ixtiyoriga o’tkazildi. Natijada sanoat mahsuloti ishlab chiqarishning salmoQi 31 foizdan 55 foizga ko’tarildi. Xo’jalikni boshqarishda iqtisodiy omillarga suyanish, mehnat manfaatdorligini oshirish va boshqa tadbirlar o’z samarasini bermadi, chunki jamiyatda tub islohotlar o’tkazilmagan edi. Sanoat va qishloq xo’jaligi ekstensiv yo’l bilan, ya’ni tabiiy boyliklardan o’rinsiz, hisobsiz foydalanish, butun xalqning mehnatini haddan ortiq ekspluatatsiya qilish hisobiga 60-70-yillarda sanoatning yangi sohalari vujudga keldi. 50-80-yillarda O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot.

O’zbekistonda oltin, uran, rangli metallar ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yila boshlandi. Energetika, kimyo sanoati rivojlandi. Sanoatning rivojlanishi natijasida yangi shaharlar: Navoiy, Uchquduk, Zarafshon, Zafarobod, Nurobod kabilar qad ko’tardi. Lekin mustamlaka holatidagi respublikaning rivojlanayotgan iqtisodidan boshqalar ko’proq manfaatdor edilar. So’nggi hisob-kitoblarga qaraganda bevosita Ittifoq ministrliklariga bo’ysundirilgan faqat oltin va uranning o’zidan 15 milliard amerika dollariga teng boylik Markazga olib ketilgan. O’zbekistonning aksariyat shahar, qishloqlari gazlashtirilmagan holda respublikada qazib chiqarilgan tabiiy gaz Rossiyaning sanoat markazlariga yetkazib berildi.

50-60-yillari O’zbekistonda paxta maydonini yanada kengaytirish maqsadida qo’riq va bo’z yerlarni o’zlashtirish ishlari olib borilib, 1945-1985 yillari qariyib 2.400.000 gektar yangi yerlar o’zlashtirildi. Sug’orish ishlarini yaxshilash uchun sun’iy suv omborlari qurildi. Qishloq xo’jaligi uchun traktor, paxta terish mashinasi va boshqa texnika uskunalari tayyorlab berildi. Paxtachilikning moddiy texnika bazasini mustahkamlash bilan birga paxta hosildorligini oshirish uchun kimyoviy moddalardan cheksiz foydalanildi. Ko’rilgan tadbirlar natijasida 1970 yili respublikada paxta maydoni 1.700.000 gektarni tashkil qildi, yalpi hosil 4.495.000 tonnaga yetdi. 50-80-yillarda O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot.

Yirik sanoat korxonalarining vujudga kelishi bilan Respublikaning Ittifoqqa bog’lanishi yana ham kuchaydi. Birinchi Prezident I.A. Karimov: «… u paytda O’zbekiston bir yoqlama iqtisodiyotga – Markazga butunlay qaram, izdan chiqqan iqtisodiyotga ega bo’lgan yarim mustamlaka mamlakat qatoriga aylangan edi», deydi.

1985 yilning bahorida qishloq xo’jaligini boshqaruv tizimiga o’zgartirish kiritilib, mehnatni tashkil etishning brigada yoki oila pudrati, ijara singari yangi shakllari joriy etildi. Lekin markazda ma’muriy buyruqbozlik boshqaruv tartibi saqlangan holda ko’rilgan tadbirlar, qayta qurishlar natija bermadi. Jamiyatda, xususan iqtisodiyotda inqirozli holatlar kuchaya bordi. Qayta qurish deb boshlangan qurug’ kompaniya Birinchi Prezidentimiz I. Karimov ta’biri bilan aytganda, «hamma yoqni buzib, baqir-chaqir, o’Qrilik, qotillikni kuchaytirdi».

XII besh yillik vazifalari ilgarigi uch besh yilliklardagi kabi bajarilmay qoldi. O’zbekistonda milliy daromadning o’sishi 80-yillar birinchi yarmida o’rta hisobda 3,3 foizni tashkil qilgan bo’lsa, ikkinchi yarmida bu ko’rsatgich 2,2 foizni tashkil qildi.

Paxta ekin maydonlarining o’rinsiz kengaytirilishi va agrotexnika qoidalarining buzilishi tufayli yerning hosildorligi pasayib ketdi. O’osildorlikni oshirish uchun ekin maydonlarida haddan tashqari ortiqcha mineral o’g’itlaridan foydalanish oqibatida bu yerlar ma’lum bir vaqtdan keyin batamom yaroqsiz holga kelib qoldi. Qo’riq va bo’z yerlarni o’zlashtirish, O’rta Osiyoning yirik daryolari suvlaridan nazoratsiz foydalanish, o’lkada o’rinsiz ravishda sun’iy suv havzalarining qurilishi natijasida Orol dengizi asta-sekin quriy boshladi va XX asrning eng yirik Orol fojiasi vujudga keldi.

O’zbekistonning iqtisodiy ahvolidagi noxush holatlarning ijtimoiy oqibatlari nihoyatda og’ir bo’ldi. O’lkaning o’ziga xos demografik holati hisobga olinmasdan davlat byudjetidan ijtimoiy sohaga ajratiladigan mablag’ qoldiq prinsipiga asoslanib yildan-yilga qisqarib bordi. Ta’lim-tarbiya, sog’liqni saqlash, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish masalalarida miqdoriy o’sishlar ko’zga tashlanganligi bilan, aslida bular inson talabini qondirmas edi. Respublika bu sohalardagi ko’rsatkichlar bo’yicha Ittifoqdagi 15 respublika o’rtasida 13-14 o’rinlarda turdi.

80-yillarda fan, madaniyat va xalq ta’limiga ajratilgan xarajatlar davlat byudjetining atigi 2,7 foizini tashkil qilgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 1989 yili Yevropa mamlakatlarida 5,5 foizni, Afrika mamlakatlarida 5,4 foizni tashkil qilgan. Bolalar o’limi, oshqozon-ichak va yuqumli kasalliklar bo’yicha O’zbekiston SSSR da birinchilar qatorini egalladi. Aholining o’rtacha yoshi 1970 yil 72 yosh bo’lsa, 1980 yili bu ko’rsatgich 67,7 yoshni tashkil qildi. Bunga asosiy sabab ekologik vaziyatning keskinlashuvi bo’ldi. Jafokash o’zbek xalqining turmush darajasi achinarli ahvolda bo’lib, boshqa respublikalar bilan qiyoslaganda oxirgi o’rinlarda edi. Bundan boshqacha bo’lishi mumkin ham emas edi. Davlat bosh ekspluatator rolini bajargan sotsialistik tizimda mehnat ahli o’z kuchi bilan yaratgan mahsulotning atigi 25-30 foizi hajmidagina haq oldi. Sovet Ittifoqining sanoat rivojlanishiga, yadro qurollarini ishlab chiqarish, koinotni o’zlashtirishdagi yutuqlariga katta hissa qo’shgan O’zbekistonning million tonnalab paxtasi, ming tonnalab oltin, kumush, uranlari uchun Markaz u bilan nohaq, surbetlarcha, adolatsiz hisobkitob qildi. O’sha davrning mehnat ilg’orlari sovet tizimidagi sotsial siyosatning og’ir oqibatlarini hali ham ko’rishyapti.

«Shaklan milliy, mazmunan sotsialistik madaniyat»ning oqibatlari. Totalitar tizim jarayonida o’lkadagi madaniy-ma’rifiy ishlar e’tibordan chetda qolmadi. 20-30-yillarda savodsizlikni tugatish, ta’lim-tarbiya ishlari astoydil qo’lga olindi. 1941 yili O’zbekistonda 5.504 maktab bo’lib, ularda 42.000 o’g’ituvchilar dars berdi, 1 mln. 315 ming o’quvchi ta’lim oldi. Sanoat ishlab chiqarishining ishchi kadrlarga talabini qondirish uchun fabrika, zavodlar qoshida maxsus o’quv yurtlari ochildi.

O’rta Osiyoda oliy ta’limning beshigi, hozirgi O’zbekiston Milliy Universiteti bir qancha oliy o’quv yurtlariga asos bo’ldi, 1940 yili respublikada 30 ta oliy, 100ga yaqin o’rta maxsus o’quv yurtlari ishlab turdi.

1943 yilda tashkil etilgan O’zbekiston Fanlar Akademiyasi va uning ilmiy tekshirish institutlarida fanning turli sohalari: ayniqsa kimyo, fizika, elektronika, tarix, arxeologiya va boshqa fanlar rivojlandi.

20-30-yillarda adabiyot va san’at sohasida jahonga mashhur yozuvchilar va shoirlar yetishib chiqdi. Teatr va kino san’ati o’zining dastlabki qadamlarini qo’ydi. Madaniy-oqartuv muassasalarining soni ortib bordi.

Achinarlisi shundaki, respublikada ta’lim-tarbiya, madaniy-ma’rifiy ishlar «Shaklan milliy, mazmunan sotsialistik» shiori ostida olib borildiki, asl maqsad «baynalmilalchilik» niqobi bilan pardalanib, o’lkaga rus madaniyatini, ularning turmush tarzini tarqatishdan iborat bo’ldi. 1929 yil 19 martda O’zbekiston rahbariyati milliy maktablarda majburan rus tilini o’g’itish to’g’risida qaror qabul qildi. O’qishlar va idoralarda ish yuritishlar 1929 yildan boshlab lotin, 1940 yildan boshlab kirill alifbosida olib boriladigan bo’ldi. Bularning oqibatida ko’p asrlar davomida arab alifbosida yaratilgan tariximiz, madaniyatimizni o’rganishdan respublikaning tub aholisi mahrum bo’ldi. 1927 yili o’tkazilgan «Hujum» harakati oqibatida o’zbek xotin-qizlari jahon taraqqiyotiga tortilgan holda, ikkinchi tomondan, ular industriyalashtirish girdobiga keng jalb qilinib, o’zlarining tabiiy burchlarini bajarish hamda sharqona fazilatlaridan mahrum bo’ldilar.

Madaniy-ma’rifiy muassasalar kompartiyaning g’oyalarini, sotsialistik mafkurani omma o’rtasida keng tarqatish yuzasidan faol ishlar olib bordi.

Fashizmga qarshi urush yillari izdan chiqqan ta’lim-tarbiya ishlari, madaniy-oqartuv muassasalari urushdan keyingi yillarda qayta tiklandi va kengaytirildi. 1970 yili respublikada 2977 ta klub muassasalari, 5822 ta kutubxonalar, 26 ta muzey, 3988 ta kinoqurilmalar ishlab turdi. Lekin, amalda bu muassasalarning bir qismi statistik axborotlarda oshirib ko’rsatilgan, boshqa qismi har xil sabablarga ko’ra qoniqarsiz bo’lib, moliyaviy yordamga muhtoj, ayniqsa, qishloq joylarda tashlandiq ahvolda edi. Qanday bo’lmasin bu muassasalar marksizm-leninizm soxta g’oyalarini, sotsialistik qurilish amaliyotini tashviqot-targ’ibot qilishning quroli bo’lib xizmat qildi. Urushdan keyin majburiy 7 yillik, 1959 yildan 8 yillik, 1970 yildan boshlab 10 yillik ta’lim amalga oshirila boshlanadi. 1980 yillarda o’rta va oliy ta’lim tarmoqlari kengayib bordi. 1990 yil O’zbekistonda maktablar soni 9.000 ga yetdi, lekin ulardan 1.700 tasi vayrona ahvolda bo’lib, kapital ta’mirlashni talab qilar edi. 1978-79-o’quv yilida respublikada 43 ta oliy o’quv yurti bo’lib, bularning kunduzgi, sirtqi, kechki bo’limlarida 26.000 talabalar o’qidi. Respublika Fanlar Akademiyasida ilmiy-tadqiqot institutlarining qatori kengayib, ularda yirik olimlar ilmiy izlanish ishlarini olib bordilar. 50-80-yillarda O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot.

Talabalar, oliy ma’lumotli mutaxassislar, ilmiy xodimlarning soni jihatdan 10.000 kishiga hisoblaganda O’zbekiston ilg’or mamlakatlar qatorida tursa ham kadrlar tayyorlash tizimida qo’pol nuqsonlar bor edi. Oliy o’quv yurtlariga viloyatlardan qat’iyan reja asosida qabul qilish: qanday o’qimasin, ularni bitirtirib chiqarish natijasida ko’pincha malakasi yetarli bo’lmagan mutaxassislarga diplom berishga to’g’ri keldi.

Ta’lim-tarbiya, ilmiy-tadqiqot ishlarining miqdoriy ko’rsatkichlari qanchalik Yuqori bo’lmasin, ular Markazga qaramligi sababli o’zlarining ish faoliyatida kompartiya mafkuraviy tazyiqidan chetga chiqolmadilar. O’quv dasturlari, ayniqsa ijtimoiy fanlar haddan tashqari siyosatlashtirildi. O’tmishda dunyoga mashhur bo’lgan, jahon fanining rivojlanishiga katta hissa qo’shgan ajdodlarimiz nomi esga olinmadi, millatimizning boy tarixi va adabiyoti o’g’itilmadi. Chunki, maktab, oliy ta’lim tizimining asl maqsadi O’zbekiston misolida butun jahonga sovet davlati milliy siyosatining tantanasini ko’rsatishdan boshqa hech narsa emas edi. Bu tizim respublikaning Markazga qaramligini yana ham kuchaytirdi. 50-80-yillarda O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot.

Markazning baynalmilalchilik siyosati aslida mamlakatda istiqomat qiluvchi 120 dan ortiq millatlar va elatlardan yagona sovet xalqini shakllantirish siyosatini ro’yobga chiqarish uchun jadal ishlarni olib bordi. Shu maqsadda rus tilini hayotga kiritish faollashdi. 1969 yildan boshlab O’zbekistonning barcha bolalar bog’chalarida rus tilini o’rgatish boshlandiki, butun harakat yagona baynalmilal til yaratishga  qaratildi. Bunday siyosatning oqibatida o’zbek tilining jamiyatdagi o’rni, milliy, diniy qadriyatlari yo’qola bordi.

Mavzular.

manba

Read more articles

Fikr bildirish