20-30-yillar O’zbekiston iqtisodi va uning Markazga qaramligi.
20-30-yillar O’zbekiston iqtisodi va uning Markazga qaramligi.20-yillarning boshlarida joriy etilgan yangi iqtisodiy siyosat O’zbekistonning ham iqtisodiyotida jonlanishga olib keldi. Lekin 20yillarning oxirida bu siyosat o’zining mohiyatini yo’qota boshladi va 1929 yilda batamom bekor qilindi. Erkin savdo, xususiy tadbirkorlikka chek qo’yildi. Qishloq xo’jalik maxsulotlarining xarid narxi tushirilishi oziq-ovqat muammosini keltirib chiqardi, dehqonlar qashshoqlashdi.
O’zbekistonda sovet hokimiyatini mustahkamlashning zaruriy sharti sifatida industriyalashtirish siyosatini amalga oshirish boshlandi. Sanoati qoloq, malakali ishchi kadrlari, mutaxassislari deyarli yo’q, og’ir sanoatni rivojlantirish tajribasi yo’q o’lkada industriyalashtirish og’ir kechdi. Shu bahona malakali ishchilar, muhandis-texnik xodimlarni Rossiyaning markaziy hududlaridan ko’chirib keltirildi. Faqat 1931 yilning o’zida ko’chirib keltirilganlar 15.000 nafarni tashkil qildi. Oqibatda 1926-1939 yillari O’zbekiston aholisi 37 foizga ko’paygan bo’lsa, yevropaliklar soni 62 foizga oshdi.
Industriyalashtirishning dastlabki paytida kichik suv elektrostansiyalari hamda qishloq xo’jaligiga, paxtachilikka qaratilgan xom-ashyoni qayta ishlash korxonalari qurilib ishga tushirildi. Chirchiqdagi GESlar, Toshkent tikuvchilik, poyafzal, tamaki, Farg’ona to’qimachilik, Samarqand va Marg’ilondagi ipak fabrikalari shular jumlasidandir. 30-yillarda Toshkent to’qimachilik kombinati, qishloq xo’jalik mashinasozlik zavodi, Chirchiq ximiya kombinati va boshqa ko’plab yirik korxonalar ishga tushirildi. 30yillar oxirida respublikada 1445 ta har xil sanoat korxonalari mavjud bo’lib, bularda 142 ming ishchi mehnat qilar edi. 20-30-yillar O’zbekiston iqtisodi va uning Markazga qaramligi.
Sovetlarning «o’z kuchimiz bilan qisqa muddatda» deb olib borgan industriyalashtirish siyosati O’zbekiston uchun g’oyat og’ir kechdi. Markaz respublikamizning yer osti va yer usti qazilma boyliklari, xom-ashyo manbalarini talon-taroj qilib, arzon ishchi kuchidan foydalanib, o’lkadan mumkin qadar ko’proq foyda olish harakatida bo’ldi. Bu siyosat ayniqsa millionlab dehqonlar hisobidan amalga oshirildi. Chunki qishloqda zo’rlik bilan olib borilgan jamoalashtirish siyosati g’arazli maqsad uchun juda ham qo’l keldi.
1930 yilning boshlaridan yoppasiga jamoalashtirish harakati boshlanib, katta yer egalari, o’rta hol dehqonlar va kambag’allarning yerlari jamoa xo’jaliklariga birlashtirildi, ularning qo’llaridagi ot-ulov, mehnat vositalari, chorva mollari ham majburiy umumlashtirildi. Davlat, jamoa xo’jaliklari orqali rejalashtirilgan yo’l bilan mehnatkash dehqonlar oladigan hosilning deyarli barchasini yig’ib oladigan bo’ldi. Buning natijasida dehqonlar xo’jaligi xonavayron bo’ldi. 30-yillar boshlarida yuz bergan ocharchilik, uning oqibatida minglab kishilarning qirilib ketishi, aholining haligacha qishloq xo’jalik mahsulotlariga yolchimay kelishi-o’sha davr ko’r ko’rona siyosatining natijasi bo’ldi. Ommaviy jamoalashtirishga suyanib, badavlat xo’jaliklar, ayrim o’rtahol dehqonlardan 5,5 mingdan ortig’i o’z oilasi bilan uzoq o’lkalarga surgun qilindi. Bu bilan sovet davlati qishloq aholisining bosh ko’tarishga qodir, vaziyatni tushunadigan qismini yo’q qilib, talonchilik siyosatini osonlashtirdi.
O’z-o’zidan ravshanki, jamoalashtirish siyosati natijasida qishloq xo’jaligida mehnat unumdorligi pasayib, moddiy manfaatdorlik yo’qoldi, qishloq aholisi qashshoqlashdi, dehqonni ekspluatatsiya qilishning birdan-bir takomillashgan uslubi kashf etildi.
Hatto xalqimizning qadim an’anasi hashar ham ekspluatatsiya quroliga aylantirildi. 1939 yilda qazilgan Katta Farg’ona kanali bir tomondan, xalqimizning mehnat jasorati, ikkinchi tomondan xalqni ezishning sovetcha ko’rinishi bo’lgan desak xato qilmaymiz. O’zbekistonda paxta yakkahokimligini kuchaytirish yo’li bilan SSSR paxta mustaqilligiga erishdi. 20-30-yillar O’zbekiston iqtisodi va uning Markazga qaramligi.
1941 yil 22 iyun kuni gitlerchilar Germaniyasining SSSRga to’satdan qilgan hujumi o’zbek xalqining ham tinchini buzib, qalbini nafratga to’ldirdi. O’tkazilgan miting va yig’ilishlarda ariza bergan ko’ngillilar soni dastlabki oylardayoq 32 mingdan ko’proqni tashkil etdi.
Front orqasini mustahkamlash, xalq xo’jaligini qayta qurib, harbiy izga tushirish mamlakatni yagona harbiy lagerga aylantirishga doir umumiy dasturning eng muhim tarkibiy qismi bo’ldi. Bu dasturni amalga oshirishda O’zbekiston qizil Armiyaning front orqasidagi mustahkam bazasiga aylandi. O’zbekiston g’arbdan keltirilgan 100tadan ortiq korxonalarni qabul qilib oldi va bu zavodlar xalqimizning fidokorona mehnati bilan qisqa vaqt ichida mahsulot bera boshladi. «Rostselmash», «Krasnыy Aksoy», «Moskva», «Pod’yemnik» va «Elektrostanok» zavodlari shular jumlasidandir. «Tashsel-mash» zavodi, Chirchiq elektrokimyo zavodi va boshqa respublika sanoati korxonalari ham front ehtiyoji uchun ishlay boshladi.
O’rta Osiyo va Qozog’iston respublikalari aholisi va moddiy resurslarini safarbar qilish va jangovar tayyor holga keltirishda O’rta Osiyo harbiy okrugi muhim rol o’ynadi. Bir yarim yil ichida bu okrug 110 qo’shilma tuzdi. O’zbekiston mehnatkashlari milliy harbiy qo’shilma tuzish tashabbusi bilan chiqdilar. 1941 yil noyabridan 1942 yil martigacha O’zbekistonda 14 ta milliy brigada, jumladan, 9 ta alohida o’qchi brigada, 5ta otliq diviziya tuzildi. Urush yillarida bir million to’rt yuz ming o’zbekistonliklar frontlarda jang qildilar. Ulardan to’rt yuz ellik ming kishi qaytib kelmagan. Urushning dastlabki kunlarida Respublika mudofaa fondiga 30 mln. so’m miqdorida pul to’plandi. Qisqa vaqt ichida O’zbekiston xalq xo’jaligi harbiy izga o’tkazildi. Butun xalq, jamiiyki moddiy resurslar vatan himoyasiga sarf qilindi.
Sobir Rahimov, Mamadali Topivoldiyev, R. Abzalov, O. Rahimov, Xalloq Aminov, Qo’chg’or Turdiyev, Nazar Rajabov kabi o’zbekistonliklar jangovor jasoratlari uchun Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoniga sazovor bo’lgan bo’lsalar, butun O’zbekiston ahli xalq xo’jaligi mehnat frontida yuksak jasorat namunalarini ko’rsatdilar. 280 dan ortiq o’zbekistonliklar frontdagi jasoratlari uchun Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoniga, minglab jangchilarimiz esa urush yillari ta’sis etilgan orden va medallarga o’z jasurliklari sababli sazovor bo’ldilar.
Mamlakatning turli rayonlaridan ko’chirib keltirilgan aholini O’zbekistonda hurmat-e’tibor va Qamxo’rlik bilan kutib olindi. Bu yerga bir millionga yaqin odam, jumladan, 200.000 bola ko’chirib keltirildi. O’zbekistonda ular boshpana va mehr topishdi. Ularga 135 ming kvadrat metrdan ko’proq turar joy berildi, ularni ishga joylashtirish yuzasidan doimiy ish olib borildi. O’zbekiston aholisi o’zining so’nggi burda nonini, kiyim-kechagini, turar joyini ko’chib kelganlar bilan birgalikda baham ko’rdi. 15 nafar yetim bolani farzandlikka olgan Shomahmudovlar oilasining nomi butun jahonga ma’lum. Bu xalqlar do’stligining buyuk namunasi bo’lib, xalqlarni bir-biriga yaqinlashtirsa-da, bu yillarda milliy siyosatda kechirib bo’lmaydigan xatolarga ham yo’l qo’yildi. 1943-44 yillarda qalmiqlar, qrim tatarlar, chechenlar, ingushlar, nemislar, Qorachoylar, mesxeti turklari o’zlarining tarixiy vatani va doimiy joylaridan mamlakatning sharqiy rayonlariga ko’chirib yuborildi. O’zbekistonga 15 mingdan ortiq qrim tatarlar, 175 ming chechenlar, 157 ming ingushlar va boshqa xalqlar ko’chirib keltirildi. Urush yillarida va undan keyin omon qolgan harbiy asirlarning ham ahvoli og’ir kechdi.
Ma’muriy buyruqbozlik tizimining urush yillaridagi xunuk ko’rinishlaridan biri «talafotlar bilan hisoblashib o’tirmay, har qanday qilib bo’lsa ham harbiy maqsadlarga erishish zarur» degan prinsip bo’ldi. Halaba nihoyatda qimmatga tushdi. Sovet kishilarining 27 millionga yaqin nafari urushning alangayu otashida halok bo’ldi. 18 milliondan ortiqroq jangchilar yarador bo’ldilar. Ularning ko’pchiligi mehnat qobi-liyatlarini yo’qotib, nogiron bo’lib qolishdi.
Yurtboshimiz aytib o’tganlaridek, bu urush kimlar tomonidan qanday maqsadlarda, qayerlarda bo’lib o’tganligidan qat’i nazar, unda o’zbekistonliklar qatnashib, o’z oilasi, bola-chaqasi, ota-onasi, muborak zaminni himoya qildilar. Ularning jasorati esa hech qachon unutilmaydi.
