1930-50-yillarda ziyolilarning ta’qib qilinishi.
1930-50-yillarda ziyolilarning ta’qib qilinishi. Milliy adabiyot va san’atning ahvoli qiyin va nomutanosib holatda edi. Shaxsga sig’inishning rutubatli iqlimiga qaramay ijodiy hayot so’nmadi, yozuvchilar va adabiyotshunoslar qatori kengaydi. 1934 yil martda Toshkentda O’zbekiston yozuvchilarining s’yezdi bo’ldi va unda Respublika Yozuvchilar uyushmasi tashkil qilindi.
O’zbek yozuvchilarining nomlari jahonga keng yoyila boshladi. G’afur G’ulom, Oybek, Hayratiy, Hamid Olimjon, Abdulla Qahhor, Oydin Sobirova, Usmon Nosir, Komil Yashin va boshqalarning asarlarida xalqning ijtimoiy hayoti va an’analari, mehnat qahramonlari, shijoati kabi xususiyatlar o’z badiiy ifodasini topgan.
Lekin 30-yillarda kuchaygan ma’muriy buyruqbozlik tizimi va shaxsga sig’inish mafkurasi ijod ahlini, qolaversa respublikaning madaniy hayotini bo’g’a boshladi. Ijodni partiyaviylik va yagona mafkuraga bo’ysundirilishi hayotni badiiy tasvirida vulgar-sotsial ko’rinishlarga keng yo’l ochdi. Partiya tomonidan yangi hayotni kuylashga bo’lgan chaqiriq va majburiy cheklashlar ijodiy jarayonda tarixiy o’tmishni bir tomonlama tasvirlashga olib keldi.
Adabiyotda borliqni, murakkab ijtimoiy muammolarni bo’yab ko’rsatish, xato va kamchiliklar haqida sukut saqlash zaruriy shart bo’lib qoldi.
Milliy madaniyat 30-yillarda qattiq fojiaga uchradi. Inson haq-huquqlarining poymol qilinishi kuchaydi. Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Fitrat, Shokir Sulaymon, Ziyo Said, Elbek, Botu, A’zam Ayub, Usmon Nosir, Qosim Sorokin kabi millatning yetuk ziyolilari qatag’on qilindi va xalqimiz ularning asarlarini o’qishdan uzoq vaqt mahrum bo’ldi. 1930-50-yillarda ziyolilarning ta’qib qilinishi
40-yillar oxirlarida fan va madaniyat xodimlarini qatag’on qilishlar davom etdi. VKP (b) MKning 1946 yil «Zvezda» va «Leningrad» jurnallari haqidagi qarorlari qatag’onlar yangi to’lqinining G’oyaviy asosi bo’lib xizmat qildi. Shu paytdan boshlab adabiyot va san’atda ijodiy demokratik rivojlanish uzoq yillar davomida sun’iy ta’qib qilindi, joylarda hurfikrlilik siquvga olindi.
Markazning ko’rsatmalariga asoslanib, respublikaning partiya organlari ijodiy ziyolilarga qarshi kurash olib bordilar. Ularning asarlaridagi milliy g’oyalar ularni ayblash uchun foydalanildi. Yozuvchi va shoirlarning asarlarida o’rta asr va inqilobgacha bo’lgan davrdagi xalq tarixini, madaniyatini badiiy tasvirlash-o’tmishni qo’msash, ideallashtirish deb ayblandi va ularga «millatchi» degan tamg’alar yopishtirildi. Shu qabilda Oybek, Abdulla Qahhor, Mirtemir, Shayxzoda va boshqa o’zbek yozuvchilari qoralandi. 1930-50-yillarda ziyolilarning ta’qib qilinishi
1951 yil avgustda respublika matbuotida «qator shoir va yozuvchilarning ijodida mafkuraviy og’ishlar» mavzusida maqola chop etildi. Unda Turob To’la, Kamtar Otaboyev, Mirtemir, Sobir Abdulla, Habibiy kabi ijodkorlar millatchilikda va panturkchilikda ayblanib, tanqid qilindilar. Shuningdek, Oybek, X.Zarifov, X.Yoqubov, Said Ahmad, I.Sultonov va boshqalar «o’zbek sovet adabiyoti vazifalaridan chetda turish»da va «jiddiy g’oyaviy xatoliklar»ga yo’l qo’yganlikda ayblandilar.
1951 yilda Maqsud Shayxzoda, Shukrullo Yusupov, o’ulom Alimov va boshqa bir qator ijodkorlar «antisovet millatchilik faoliyati» da ayblanib qamoqqa olindilar va 25 yillik qamoq jazosiga hukm qilindilar. Shu yillari jamiyatshunos olimlardan bir guruhi, chunonchi, faylasuf V.Zohidov, iqtisodchi A.Aminovlar panturkizmni tashviqot qilishda va burjua-millatchilikda ayblanib, ta’qib qilindi. Qatag’on qilingan san’at, fan va madaniyat arboblari mustabid tuzum davrida haq-huquqsizlik qurboni bo’ldilar.
Adolat bir qadar qaror topib, shaxsga sig’inish va uning oqibatlarini tuzatish uchun olib borilgan kurashlardan keyin asossiz qatag’on qilingan madaniyat va fan arboblari oqlandilar.
3.Qatag’onlikning yangi to’lqinlari. 80-yillarning o’rtalariga kelib atag’onlik va qonundan chekinishlar yana bo’y ko’rsata boshladi. Galdagi qatag’onlik to’lqiniga nafaqat ijod ahli, balki xo’jalik xodimlari va davlat arboblari ham tortildi.
O’zbekistonning milliy ziyolilari hech qachon, hattoki mustabid tuzumning «gullab-yashnagan» davrida ham o’zbek xalqining milliy mustaqilligi g’oyalaridan voz kechmadilar. Ochiq kurash imkoni bo’lmaganda ham milliy mustaqillikni qo’lga kiritish uchun zimdan kurash olib bordilar.
O’zbekistonda qonunchilik va huquqiy tartiblarni tiklash, partiya davlat organlarini kadrlar bilan mustahkamlash degan niqoblar bilan Markazdan katta vakolatga ega bo’lgan mas’ul xodimlarning «desant» guruhlari kela boshladi. Ularga partiya, sovet va sud organlaridan muhim ahamiyatga ega bo’lgan lavozimlar berildi. Uydirma, to’qib chiqarilgan «paxta ishi» va «o’zbeklar ishi» deb ishlarga siyosiy tus berildi. Oqibatda go’yoki butun O’zbekiston jinoyatchilar makoniga aylanib qolgandek tasavvur uyg’otishga harakat qilindi. Ittifoqning Gdlyan va Ivanov boshliq emissarlar guruhi respublikadagi turli sohalarda ishlayotgan bir necha minglab rahbar xodimlarni tergov jarayoniga tortdilar.
Ularga poraxo’rlik, ko’zbo’yamachilik va jinoyatchilikning boshqa ko’rinishlaridagi aybnomalar qo’yildi. Mahbuslarni «o’z aybiga iqror qilish» uchun jismoniy zo’ravonliklar, ruhiy azoblar qo’llanildi. O’zbekiston Kompartiyasi MK ning sobiq birinchi kotibi Sh.R.Rashidov nomiga ham nohaq tuhmatlar qilindi, o’zbek xalqining milliy g’ururi toptaldi. Bunda O’zbekiston SSRning o’sha davrdagi qo’g’irchoq rahbarlarining mash’um hissasi bo’ldi.
Ommaviy qamoqqa olishlar avj oldi, qiynoqlarga ko’plab halol, sof vijdonli kishilar ham tortildi. Qo’shib yozishlar, ko’zbo’yamachilik va poraxo’rlik kabi illatlar sotsialistik jamiyatda tabiiy holat bo’lib, o’sha paytdagi barcha respublikalarda mavjud hodisa edi. O’zbekistonga nisbatan «paxta ishi» oldindan, maxsus tayyorlangan uzoqni mo’ljallab tashkil qilingan siyosiy fitnadan boshqa hech narsa emasdi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng «paxta ishi» qayta ko’rib chig’ildi va minglab begunoh kishilar oqlandilar. O’z navbatida O’zbekistonning mohir, taniqli davlat va jamoat arbobi Sh.R.Rashidovning pok nomi tiklandi. Shuningdek, mehnatkash o’zbek xalqining yuzi yorug’ ekanligi asoslandi. O’zbekiston Prezidenti I.A. Karimovning tashabbusi bilan 2000 yil 12 mayda Toshkent shahrida Yunusobod mavzesida mustabid sovet rejimi davrida qatag’on qilingan shahidlar xotirasiga bag’ishlab o’rnatilgan yodgorlik majmuining ochilishi bugungi minnatdor avlodning ajdodlarimiz oldidagi chuqur ehtiromi ramzidir.
